مقاله

«فکرتِ عظیم» شیخ اشراق، همانا تأسیس یک فرهنگ معنوی تمام و کمال است که جامع کلیت معرفت فلسفی است و در عین ‌حال تحقق معنوی کامل خود شخص را نیز هدف خویش قرار می‌دهد. راه اشراق، راه حکمت «اشراقی» احیاشده از [دل حکمت] ایران باستان، نه به راست منحرف می‌شود و نه به چپ. سالکی که گام در این مسیر می‌نهد، نه رسالتش این است که نظریه‌پرداز فلسفه‌ای غافل از غایت حقیقی فلسفه شود و نه ماجراجویی در وادی عرفان و بی‌خبر از خطرهایی که دامنگیر کسانی می‌شود که فلسفه هنوز آنان را به خودآگاهی نرسانده و در برابر انواع و اقسام سراب‌ها، ایمن نساخته است.

بین اسطوره، عرفان، و فرهنگ همواره پیوندها و اشتراکاتی گسترده وجود داشته است. آیین قربانی کردن که قدمتی به درازای حیات بشریت دارد، یکی از این اشتراکات است. در پژوهش حاضر، این آیین نمادین در سه سطح اسطوره ای، عرفانی و فرهنگی بررسی و رمزگشایی شده است. اصل تطابق ادیان، قربانی کردن انسان یا حیوان، آمیخته شدن خرافات با این آیین مقدس، داستان ذبح اسماعیل و نظرات قاطع قرآن کریم درباره این آیین از جمله موضوعات دیگری است که در پژوهش حاضر به آنها پرداخته شده است.

بسیاری از باورها و آیین های باستانی ملل مختلف در حکایت ها و افسانه های کهن آنان تجلّی یافته اند. هدف پژوهش حاضر بررسی بن مایه های اسطوره ای حکایت خیر و شرّ در هفت پیکر نظامی گنجه ای و پیوند آن با شاهنامه فردوسی است. در این راستا، با روش توصیفی و کتابخانه ای و تحلیل محتوا، ارتباط حکایت خیر و شرّ در هفت پیکر با داستان کاوه و ضحاک در شاهنامه و پیوند این دو با یکی از باورهای بنیادین آریاییان، یعنی باور به اصل خوبی و بدی که برخاسته ازنبرد اهریمن وهرمزد دراسطوره آفرینش است بررسی شده است.

اندیشه های اسماعیلیان درباره آفرینشبا توصیفی اسطوره ای آغاز می شود و بعدها با به کارگیری شیوه و زبان فیثاغورسیان، نوافلاطونیان، اصحاب قبالا و اخوان الصفا، به صورت آمیخته ای از اعداد رازآمیز، نظریه مُثُل و موازی سازی های متعدد بین پدیده های طبیعی و برابرهای آسمانی آنها و سپس یافتن برابرهای آن در دین که مؤید باورهای دینی آنها و حقانیت چهره های اعتقادی شان است، شکل می گیرد.

منظور از اسرار حج، شناخت راز و رمزهای معنوی حج و آگاهی نسب به حقایق عرفانی آن است. حج همانند سایر عبادات و مناسک دینی، علاوه بر آداب ظاهری از اسرار باطنی و حقایق معنوی خاصی برخوردار است. از آنجایی که در هر عبادتی در کنار عمل جوارح، بسیاری از معارف در مدار شهود عقل نظری قرار می گیرد یا از عقل عملی منبعث می شود ، عارفان بالله و اهل سیر و سلوک نیز در مقابل حج صوری از حج معنوی سخن گفته اند. در این مقاله از منظر عرفانی به عناوینی چون: عزم، میقات، تلبیه، طواف و... پرداخته شده است.

محمد داراشکوه از حاکمان دوره گورکانیان هند و از نوادگان اکبرشاه گورکانی ومیراث دار اندیشه وحدت ادیان است که با تکیه بر اندیشه وحدت وجود ابن عربی و همتای آن در مکتب ودانته سعی در تطبیق مبانی ادیانِ هندو و اسلام داشت. اوتلاش می کرد تا وحدت معنوی در ادیان را به اثبات برساند.از این رو، اگر نتوان او را نخستین پیشگام عرصه وحدت ادیان نامید می توان او را یکی از مؤثرترین افراد در این حوزه دانست که حتی جان بر سراین اندیشه نهاد.

حسّان العَجَم، خاقانی شَروانی(ح 520 ـ ح 595 هـ .ق)، را چكامه‌ای است «در معارضه شیخ‌الشیوخ بغداد»‌ بدین آغازه: جامِ می تا خطِ بغداد دِه ای یار! مرا باز هم در خطِ بغداد فكن بار مرا و آنگاه در این سروده آمیخته به طنز و طعنی دلكش و بیدارگر كه گوهر و جانمایه‌اش، همانا ترجیح نهادن فسق و میخوارگی نیازآمیز و خودنكوهانه شاعر بر طاعت ریائی و دین‌ورزی بی‌دردانه شیخ‌الشیوخ است، از جمله گوید:

دایره و سلسله حکمت در جهان اسلام، گاه گشوده و پر رونق بوده و در برخی مواقف و زمان ها تنگ و بی رونق. ای بسا سوء فهم و غرض ورزی که موجب دشواری و سختی نابجا برای بزرگان حکمت و فلسفه می شد و حتی حکیمان نامداری چون سهروردی را به مسلخ مرگ و شهادت می فرستاد. متحجران همیشه دشمن عقل و فلسفه بودند و اگر فرصتی می یافته اند، حتی حکیم متقی و بزرگی همچون صدرالمتالهین را نیز آزار داده و به تهمت های نابه جا، نفی بلد می کردند.

روابط میان عقل، عقل‌جزئی و شهود در نظرگاه‌های متنوع اندیشه اسلامی نقش و جایگاه معرفت و علم و بررسی اطوار و اصناف آن در پهنه اندیشه اسلامی دلمشغولی تازه ای نیست. تمامی کسانی که به تأمل در سیر تطور مکاتب مختلف فکری عالم اسلامی پرداخته اند به وجوه و ویژگیهای مختلف معرفت شناسی هر یک از این مکاتب اشاره کرده اند و کوشیده اند نسبت سلسله مراتب معرفت را با جهانشناسی اسلامی در نظر اندیشمندان مسلمان به دست دهند.

مضمون اصلی یكی از آثار هانری كربن با عنوان معبد ومكاشفه، تاویل روحانی عبادت و معبد یا همان كشف اسرار عبادات است. عارفان ما فراوان از تفاوت حج عوام و حج خواص سخن گفته اند. یكی « قصد كوی دوست دارد» و دیگری « میل روی دوست» ؛ یكی « حج خانه خلیل» است و دیگری «حج خانه جلیل» . كربن تاویل روحانی عبادت و معبد را مبنایی برای معنا بخشیدن به زندگی آدمی و دستیابی وی به ساحات وجودی ‍ژرف تر خویش قرارداده است.