دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

تمام بن عامر | بخش تاریخ تَمّامِ بْنِ عامِر، ابوغالب (184- جمادی‌الآخر 283ق/ 800- ژوئیۀ 896م)، وزیر، ادیب، شاعر و تاریخ‌نگار اندلسی. خاندان او از موالـی عبـدالرحمان بـن ام حَکَم ثقفـی‌ ــ والـی کوفـه در 58 ق/ 678م (نک‍ : طبـری، 5/ 309) ــ بودند (ابن‌حیان، 179؛ ابن‌ابار، 1/ 143) و نیای بزرگ او، ابوغالب تمام بن علقمه (د 196ق) با سپاه ب...
تکیه | علی بلوکباشی تِکْیه، یا تَکْیه، ساختمانی با معماری و فضاسازی ویژه برای برگذاری آیینهای نمایشی شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری و نیز جایی خاص برای اجرای مناسک اهل تصوف و درویشان.
تمام رازی | فرامرز حاج منوچهری تَمّامِ رازی، ابوالقاسم تمام بن محمدبن عبدالله بجلی (330- محرم 414ق/ 942- مارس 1023م)، محدث ایرانی‌تبار دمشق. دربارۀ انتساب بَجَلی یا بَجْلی وی نمی‌توان با قطعیت سخن گفت. پدرش از ری به دمشق نقل مکان کرد (نک‍ : ابن‌عساکر، 53/ 335-336) و تمام در همان‌جا زاده شد (همو، 11/ 43). گویا او در تمام عمر خویش جز برای مس...
تمتع |
تمانع، برهان | مسعود تاره تَمانُع، بُرْهان، از مهم‌ترين براهين اثبات يگانگی خدا در كلام اسلامی. بر اساس اين برهان تعدد خدايان مستلزم درهم ريختن نظام آفرينش است و نمی‌توان برای تدبير نظام جهان خلقت، بيش از يك خدا تصور كرد؛ چه، در غير اين صورت هرگز جهان با نظم و سامانی كه اكنون مشاهده می‌شود، پديد نمی‌آمد.
تمبوکتو | پرویز امین تُمْبوکْتو (تیمبوکتو)، نام شهر و استانی در مرکز کشور مالی در غرب افریقا. شهر تمبوکتو با 414،32 تن جمعیت (1385ش/ 2006م) در °16 و ´46 عرض شمالی و °3 و ´1 طول غربی («فرهنگ...»؛ «اطلس...»، فهرست، 178) در کنارۀ جنوبی صحرای افریقا، در حدود 15 کیلومتری رودخانۀ نیجر واقع است و آب این رودخانه به وسیلۀ کانال به این شهر...
تمدن | علی میرانصاری تَمَدُّن، از نشریات طرف‌دار مشروطه که در فاصلۀ سالهای 1324-1330ق/ 1907-1912م، در 4 دورۀ انتشاراتی در شهرهای تهران، کلکته، رشت و بار دیگر تهران به مدیریت مدبر الممالک هرندی (د 1336ق) منتشر می‌شد:
تمبر | مرجان رامی تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسب‌داری که در اندازه‌ها و شکلهای گوناگون، با دندانه یا بی‌دندانه (هاجری، 18) برای دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض به کار می‌رود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار است (دایرة‌المعارف...). واژۀ تمبر1 فرانسوی ــ برگرفته از تمپانون2 یونانی و تیمپانوم3 لاتینی ــ و در لغت به معنی...
تمثیل | احد فرامرز قراملکی تَمْثیل، یکی از 3 طریق استدلال در منطق ارسطویی که در آن حکمی از امر جزئی به امر جزئیِ مشابه آن انتقال داده می‌شود. این نوع استدلال از دو طریق دیگر، قیاس و استقرا، سست‌تر است (ابن‌سینا، دانشنامه...، 43).
تمرتاشی | فرامرز حاج منوچهری تِمِرْتاشی، شمس‌الدین محمد بن عبدالله عمری غَزّی (939-1004ق/ 1532-1596م)، فقیه و خطیب حنفی. در نسخۀ یکی از آثار خود وی، سال 1006ق به عنوان تاریخ وفات او ضبط شده است (نک‍ : سرکیس، 1/ 641). او از خاندانی اهل علم بود، خاندانی که خطابت در میان آنها پیشینه‌ای کهن داشت (همانجا). وی در آغاز نزد شمس‌الدین محمد ابن مش...
تمغا |
تمثیل | اصغر دادبه , عزت ملا ابراهیمی تَمْثیل، از مسائل و موضوعات دانش بیان (ه‍ م). تمثیل در لغت به معنی مَثَل آوردن (صفی‌پوری، 3-4/ 1170)، تشبیه کردن (نفیسی، 1/ 964) و داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان کردن آمده است. تمثیل به عنوان اصطلاحی بلاغی و مسئله‌ای بیانی از دو دیدگاه بررسی می‌شود:
تمنا | طاهره اسماعیل زاده تَمَنّا، تخلص چند شاعر پارسی‌گوی ایران و شبه‌قاره در سده‌های 12 و 13ق/ 18 و 19م:
تمگروت | پرویز امین تَمْگْروت، یا تمجروت، تامکروت، تمکروت، روستایی در 20 کیلومتری شهر زاگوره در جنوب مراکش در کرانۀ چپ وادی (رود) درعه.
تمنع |
تمهیدات |
تموز | حسین روح اللهی تَموز، نام ماهی در گاه‌شماریهای رایج در منطقۀ بین‌النهرین و نواحی مجاور که مقارن با نقطۀ انقلاب تابستانی آغاز می‌شده است. نام این ماه در این گاه‌شماریها برگرفته از اسطوره‌ای سومری ـ بابلی است که براساس آن تموز ــ ایزد‌ رستنیها و نگهبـان گله‌ها که در صورتهـای نخستین به شکل دموـ زید (بریتانیکا)، دوئوزی (لنگدون،...
تمیستیوس | امیر حسین ساکت تِمیسْتیوس (317- 388م)، فیلسوف، سیاستمدار و شارح آثار ارسطو. در منابع اسلامی غالباً از او با نام «ثامسطیوس» یاد کرده‌اند. در تذکره‌های قدیم، به ندرت می‌توان اطلاعی از شرح حال و زندگانی وی یافت. اما متن بعضی از خطابه‌های او حاوی اشاراتی به سرگذشت و احوال او ست که ترسیم تصویر مجملی از زندگانی وی را ممکن می‌سازد...
تمیم بن بلکین |
تمیم | بخش تاریخ تَمیم، از قبایل بزرگ عرب. گرچه حضور و نقش تمیم به عنوان یکی از بزرگ‌ترین قبایل عرب، در بسیاری از رویدادهای سده‌های نخست هجری در سرتاسر سرزمینهای اسلامی چشمگیر است، اما در واقع، کمتر وجهی بجز اشتراک در نَسَب، آنها را به یکدیگر پیوند می‌داد. از گذشته‌های دور، قبیلۀ تمیم در مقایسه با دیگر قبایل عربی، به کثرت جمع...
تمیم بن ابی بم مقبل عجلانی | هادی نظری منظم تَمیمِ بْنِ اُبَیِّ بْنِ مُقْبِلِ عَجْلانی، ابوکعب (یا ابوحُرة) (د نیمۀ سدۀ 1ق/ 7م)، شاعر مخضرم عرب، از اصل قیس بن عیلان. نه تاریخ تولدش معلوم است، نه تاریخ وفاتش. برخی وی را به اشتباه ابن‌اُبی ‌مقبل گفته‌اند (نک‍ : ابن‌حبیب، «کنی‌الشعراء...»، 289؛ ابن‌قتیبه، 106). نیز دو کنیه برای او ذکر کرده‌اند: ابوکعب (نک...
تمیم بن معز |
تمیمی، ابوسعید | ایران ناز کاشیان تَمیمی، ابوسعید صالح بن درویش (د 1261ق/ 1845م)، ادیب و شاعر عراقی. وی ظاهراً در 1188 یا 1190ق/ 1774 یا 1776م در کاظمین متولد شد (خاقانی، 3/ 142؛ قس: بصیر، 73). از منابع چنین برمی‌آید که او زیرنظر پدر (آقابزرگ، طبقات... ، 2(2)/ 653) و به سنت مرسوم به تحصیل علوم پرداخت، اما در نوجوانی پدرش را از دست داد و از کا...
تمیم بن معز | مریم شمس تَمیمِ بْنِ مُعِزّ (337-374ق/ 948-985م)، شاعر و فرزند خلیفۀ فاطمی. وی در مهدیۀ تونس به دنیا آمد (فروخ، 532؛ GAS, II/ 655)، دوران کودکی را در شهر زادگاهش و دوران نوجوانی را در منصوریه درکنار جدش منصور گذراند (عبدالعظیم، «و»). پدرش خلیفه المعز لدین الله نیز شعر می‌سرود و ارجوزه‌ای از وی در بحر رمل به نام «ذاتُ ...
تمیمی، ابوعبدالله | یونس کرامتی تَمیمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید تمیمی مُقَدَّسی (یا مَقْدَسی)، پزشك و داروشناس مشهور سدۀ 4ق (د پس از 370ق/ 980م). از زندگانی وی آگاهی اندكی در دست است. كهن‌ترین گزارش دربارۀ وی از آنِ جمال‌الدین قفطی (ص 105-106) در اخبار العلماء باخبار الحكماء است كه خلاصۀ آن، البته با چند خطا، در روایت مختصر این كتاب...
تمیم داری | فرامرز حاج منوچهری تَمیمِ داری، ابورقیه تمیم بن اوس بن خارجۀ داری لخمی، صحابی پیامبر(ص) و پیشگام فرهنگ قُصّاص در تاریخ اسلام. وی از داریّون قبیلۀ لَخم بود و نسبت داری بر همین اساس است (ابن قتیبه، المعارف، 102؛ ابن رسول، 32-33)، اگرچه برخی به سبب پیشینۀ نصرانیت او، نسبت داری را مربوط به حضور او در دیر دانسته‌اند (سمعانی، 5/ 282؛...
تناسخ | طاهره توکلی , عباس ذهبی تَناسُخ، یا بازپیدایی به معنای ورود دوبارۀ روح یا نفس در جسمهای مادی (انسانی یا مادون آن، مانند حیوان، گیاه و حتى اجسام بی‌جان، و اجرام آسمانی همچون ستارگان) و یا فوق طبیعی (مانند خدایان و فرشتگان) و ادامۀ حیات آن در این کالبد جدید. در اصل اعتقادی تناسخ، حیات گذشتۀ فرد نوع کالبد جدید او را تعیین می‌کند و در ب...
جوزجانی | سارا حاجی حسینی ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب بن اسحاق (د 259ق / 873‌ م)، از محدثان بزرگ و علمای رجالِ خراسانی تبار در شام و عراق. انتساب وی به جوزجان، از نواحی بلخ است (یاقوت، 2 / 149).
جوزجانی |
جوزجانی | علی تولایی ابوسلیمان موسی بن سلیمان (د پس از 200ق / 816 م)، فقیه رأی‌گرای حنفی سدۀ 2ق / 8 م در بغداد. نسب او به جوزجان یا جوزجانان، شهری در خراسان کنار بلخ باز می‌گردد (سمعانی، 2 / 116).
جوزهر | حسن امینی اصطلاحی در نجوم قدیم که بر هر یک از نقاط برخورد فلک مایلِ سیارات با دایرة البروج اطلاق می‌شود. فلک مایلِ هر سیاره و دایرة البروج نسبت به هم زاویه دارند، پس در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند که هر یک از این دو نقطه جوزهر نامیده می‌شود. نقطه‌ای را که سیاره پس از عبور از آن در نیمۀ شمالی دایرة البروج قرار می‌گیرد...
جوشن کبیر | فرهنگ مهروش جوشَنِ کَبیر (جوشنْ کبیر)، از دعاهای مشهور در میان شیعیان که دربر‌دارندۀ حدود هزار نام از نامهای خدا ست و در فرهنگ شیعی دارای کاربردهای منسکی متعدد است.
جوزجانی |
جوعی | مسعود تاره ابوعبد الملک قاسم بن عثمان عبدی دمشقی (د 248ق / 862 م)، صوفی و محدث. از اوایل زندگی او اطلاعی در دست نیست، تنها می‎دانیم که به قبیلۀ بنی‎عبد‎قیس منسوب بود و از همین ‎رو، او را عبدی خوانده‎اند (نک‍ : سمعانی، 9 / 190).
جوسق الخاقانی | فاطمه کریمی کاخ معتصم خلیفۀ عبـاسی (حک‍ 218-227ق / 833-842 م)، معروف به «دارالخلیفه» یا «بیت‌الخلیفه»، که بنا بر ویژگی‌اش، «تیسفون عرب» نیز خوانده شده است. این کاخ در 221ق / 836 م به دستور معتصم هم‌زمان با بنیان شهر سامره در انتهای شمالی شهر، در شرق رود دجله و مشرف بر آن ساخته شد. امروزه بقایای آن در میان ویرانه‌های سامر...
جونپور | هدی سید حسین زاده شهر و مرکز ناحیه‌ای به همین نام بین رود گومتی در جنوب شرقی ایالت اوتارپرادش در شمال هند و در شمال غربی بنارس، که از دیرباز از مراکز اصلی فرهنگی و آموزشی مسلمانان هند بوده است.
جوف | پرویز امین استانی در عربستان سعودی و همچنین نام چندین مـوضع در شبـه جـزیرۀ عربستـان. این استان با 108 هزار کمـ 2 مساحت و 042‘395 تن جمعیت (1387ش / 2008م) در شمال غربی عربستان سعودی، در جنوب وادی سرحان در سرزمینی پست، میان کوههای شمَّر ودروز واقع است («فرهنگ ... 1»، npn.؛ وهبه، 61؛ کحاله، 215؛ «تاریخ ... »، بش‍‌ ).
جولان | پرویز امین یا بلندیهای جولان، سرزمینی مرتفع در جنوب‌غربی کشور سوریه. ریشۀ نام جولان به روشنی معلوم نیست. نخستین بار در الواح کلی تل العمارنة از آن به شکل «جیلونی» یاد شده است و یونانیها آن‌را «گولان تی‌تیس» نامیده‌اند. برخی برآن‌اند که شهر جولان که در ایالت باشان قرار داشته و در اوایل تاریخ دین یهود پناهگاه فراریان از ق...
جوناگره | هدی سید حسین زاده یا جوناگده، ناحیه و شهری تاریخی با همین نام در جنوب غربی ایالت گجرات در هند. ناحیۀ جوناگره در جنوب غربی شبه جزیرۀ کاتهیاوار1 واقع شده، و از جنوب غرب به‌دریای عرب محدود است.
جوعیه |
جوهر فرد |
جونیه | پرویز امین شهری بندری و خلیجی به همین نام در لبنان. نام جونیه برگرفته از واژۀ یونانی گونیا6 به معنی زوایا ست (مرهج، 4 / 85؛ فریحه، 97).
جونز | مجدالدین کیوانی ویلیام3 (1746- آوریل 1794م / 1159- رمضـان 1208ق)، خاورشناس، مترجم، حقوق‌دان و پژوهشگر انگلیسی و بنیان‌گذار انجمن آسیایی بنگال.
جوهر صقلی | علی اکبر رنجبر کرمانی ابوالحسن جوهر بن عبداللٰه رومی، دبیر، سردار و فاتح مشهور دولت فاطمیان شمال افریقا و مصر، که به خصوص کشورگشاییها و کوششهای او دولت فاطمیان را به اوج قدرت رساند.
جوهری، ابونصر | عنایت الله فاتحی نژاد ابونصر اسماعیل بن حماد (د 398ق / 1008م)، ادیب، لغت‌شناس و مؤلف تاج اللغة و صحاح العربیة. وی در فاراب (اُترار) از شهرهای ماوراءالنهر به دنیا آمد؛ از این رو، به فارابی نیز شهرت داشته است و برخی هم به او نسبت اتراری داده‌اند (نک‍ : یاقوت، ادبا، 6 / 151، بلدان، 3 / 833؛ ذهبی، سیر ... ، 17 / 80؛ صدیق، 3 / 8؛ حاجی ...
جوهر | صمد موحد مفهومی بنیادی در فلسفه که در علم کلام و عرفانِ نظری نیز کاربرد داشته است (دربارۀ مفهوم کلامی جوهر، نک‍‌ : ه‍‌ د، جزء لایتجزى).
جونپور، سلاطین شرقی | هدی سید حسین زاده عنوان عمومی سلسله‌ای مسلمان كه از 796 تا 884 ق / 1394 تا 1479م بر جونپور(ه‍ م) و نواحی اطراف آن حكومت كردند. مؤسس این سلسله ملك‌سرور، وزیر 3 تن از سلاطین تغلق‌شاهی مشتمل بر محمد‌شاه دوم، سكندر‌شاه و محمود شاه دوم، جملگی در اواخر سدۀ 8 ق / 14م، بود كه با دریافت عناوین «خواجه جهان» و «سلطان الشرق»، در 796ق از س...
جوهری، عباس | محمد حسین احمدی عباس بن سعید (اوایل سدۀ 3ق / 9م، زنده در 214ق / 829 م)، ریاضـی‌دان، اختـرشناس، مترجم پهلوی به عربی در بغداد، از نخستین رصدگران، و آورندۀ کهن‌ترین برهانِ برجای مانده بر اصل توازی (ه‍ م) در دورۀ تمدن اسلامی.
جوهری صغیر | فرامرز حاج منوچهری ابوهادی شمس الدین محمد بن احمد خالدی (1151-1215ق / 1738-1800م)، فقیه و ادیب شافعی شاذلی و از مؤلفان پرکار سدۀ 12ق / 18م مصر.
جوهری، ابوبکر | علی بهرامیان ابوبکر احمد بن عبدالعزیز (د 24 ربیع‌الآخر 323ق / 2 آوریل 935م)، راوی مشهور اخبار تاریخی و ادبی، و مؤلف کتاب السقیفة.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام