1404/5/28 ۰۹:۱۱
استاد محمود فرشچیان، با هنر بی‌نظیر و خلاقیت خیره‌کننده‌اش، تأثیری عمیق و ماندگار بر هنر نگارگری ایرانی گذاشته است. ایشان را می‌توان یکی از نوادر و بنیان‌گذاران مکتبی نوین در این عرصه دانست.
یکی از مهم‌ترین ابعاد تأثیرگذاری ایشان، نوآوری در کنار حفظ اصالت است. آثار فرشچیان صرفاً تکرار نگارگری‌های گذشتگان نیست؛ بلکه با نگاهی تازه و در عین حال وفادار به ریشه‌های هنر سنتی ایرانی، به آن جانی دوباره بخشیده است. او نگارگری را از صرفاً پدیده‌ای متکی به شعر و ادبیات رها ساخته و رسالت و ارزشی مستقل در حد سایر هنرهای تجسمی به آن بخشیده است.
همچنین، استاد فرشچیان در تلفیق ماهرانه هنر و مذهب بسیار موفق عمل کرده‌اند، به گونه‌ای که بسیاری از آثار مشهور ایشان مضامین شیعی دارند و توانسته‌اند پیام‌های عمیق معنوی را در قالب نگاره‌های زیبا به مخاطب منتقل کنند.
به طور خلاصه، تأثیر استاد فرشچیان بر نگارگری را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
نوآوری و اصالت: ایجاد مکتبی نوین در نگارگری با حفظ ریشه‌های سنتی.
استقلال بخشیدن به نگارگری: رها ساختن این هنر از وابستگی صرف به ادبیات و بخشیدن جایگاهی مستقل و هم‌ارز با سایر هنرها.
تلفیق هنر و مذهب: خلق آثاری با مضامین عمیق دینی و مذهبی که تأثیرگذاری فراوانی داشته‌اند.
جهانی کردن نگارگری: با کسب جوایز و افتخارات بین‌المللی، نقش مهمی در معرفی هنر نگارگری ایرانی به جهان ایفا کرده‌اند.
به این ترتیب، استاد فرشچیان نه تنها نگارگری را به جلو برده، بلکه آن را به سطحی از کمال رسانده‌اند که هم برای اهل فن و هم برای عموم مردم دلنشین و الهام‌بخش است.
به همین دلیل و به بهانه درگذشت استاد فرشچیان به گفتگو با استاد جلیل جوکار، نگارگر مطرح کشورمان و عضو گروه هنر اسلامی هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان پرداخته ایم که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
******
به عنوان نخستین سوال بفرمایید با توجه به جایگاه یگانه استاد فرشچیان در نگارگری معاصر ایران، به نظر شما بارزترین ویژگی که هنر ایشان را از پیشینیان متمایز کرده و راه را برای آیندگان گشود، چیست؟
استاد محمود فرشچیان از دوران کودکی تا نوجوانی( تا حدود ۱۷ سالگی) که محضر استادان بزرگی چون استاد میرزا آقا امامی و استاد عیسی بهادری را درک می نمایند، در گام نخست سنت نگارگری ایرانی را چنانکه باید و در حد اعلاء درک می نمایند و در ک دقیقی ازاصول نقاشی کلاسیک غرب نیز پیدا می کنند.
گواه بر این مدعا اثر پروژه دیپلم ایشان است که در موزه هنرستان هنرهای زیبای اصفهان محفوظ است اثری که نمایشگر ملائک و ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت است در فردوس برین و لحظه خلقت آدم.
این نگاره براساس غزل معروف حضرت حافظ است:
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
ساکنان حرم ستر وعفاف ملکوت
با من راه نشین باده مستانه زدند
این اثر نشانگر نبوغ بالا و بیانگر ذوق وافر محمود فرشچیان نوجوان است. در این اثر شاهد درک و اجرای تمام اصول و ظرایف دیرین نگارگری اصیل ایرانی هستیم و در عین حال ظرایفی از نگارگری معاصر نیز در آن متجلی است.
آنچه از اصول بنیادین که در شاهکارهای دیرین نگارگری ایران مشاهده می شود شامل : استفاده از رنگ روحی و جسمی بصورت دقیق وبجا و اصولی، به کارگیری فن طلااندازی وتذهیب ، به کار گیری صحیح نقوش اسلیمی وختایی ،قلمگیری و دورگیری های دقیق و استادانه و به کار گیری تکنیک پرداز در رخسازی های لطیف اثر چشمگیر است.
در عین حال رعایت تناسبات آناتومیک صحیح و به کار گیری پرسپکتیو در این اثر نشانگر دریافت ویژگی های نگارگری معاصر است که این روند را از دوران قاجار و به خصوص از آثار صنیع الملک در نگارگری ایران شاهد هستیم. بی ترید این اثر را می توان حلقه اتصال سنت نگارگری و سنت های نقاشی کلاسیک دانست.
البته در مورد این اثر و سایر آثار ایشان می توان تحلیل های نمادشناسانه ، بینا متنیتی ، اسطوره کاوانه و حتی تحلیل هندسه پنهان را بصورت مفصل انجام داد و بیان نمود که در این مجال و مقال اندک نمی گنجد.
از منظر زیباشناسی و تکنیک، چگونه می‌توان نوآوری‌های استاد فرشچیان را در زمینه رنگ‌پردازی، فضاسازی و کمپوزیسیون در آثارشان تحلیل کرد؟ آیا ایشان مکتب خاصی را در این زمینه‌ها بنیان نهادند؟
این سوال چندین بخش دارد که در مورد هر کدام ساعتها می توان سخن گفت و ارائه تحلیل نمود . زیبایی شناسی ،تکنیک ،فضا سازی ،کمپوزیسیون طرح ،کمپوزیسیون رنگ و .... هرکدام یک سرفصل اند که شرح فراوانی نیاز دارند، اما اگر به اختصار بخواهم پاسخی شایسته و بایسته ارائه کنم باید بگویم فضا سازی و کمپوزیسیون طرح ورنگ در آثار استاد محمود فرشچیان در خدمت زیبایی شناسی حِکمی آثار اوست.
به عبارت دیگر زیبایی محسوس بصری در آثار وی در خدمت زیبایی معقول است. ارزشهای معنوی اخلاقی و حِکمی که ریشه در متون آیینی و ادبیات عرفانی دارد و زیر ساخت زیباشناسانه صوری آثار را تشکیل می دهد.
نگارگران در طول تاریخ تصویر سازان متون دینی ،ادبی و گاه علمی وفلسفی بوده اند و پیوسته جانشان آمیخته با این مضامین بوده است .استاد محمود فرشچیان نیز از قاعده مستثنی نبوده اند.
آنگاه که زیبایی معقول زیر بنای فکری و قلبی یک اثر می شود ، فضا سازی و کمپوزیسیون نیز متاثر از آن می شود و دیگر نمی توان با اصول هنر ماتریالیستی پیشرفت.
فضای اثر نمایشی می شود از عالم مُثُل و برزخی می شود ما بین عالم محسوس و معقول. در این نوع نگرش و هنر آفرینی به نحوی نمادین از عناصرعالم محسوس بهره گرفته میشود تا مفاهیم و مضامینی از عالم معقول بیان شود.
حتی آن زمان که هنرمند واقعه تاریخی عاشورا را به تصویر می کشد این اصل به لحاظ فضا سازی بر ساختار اثر حاکم است.
“خیال” و “عشق” دو عنصر کلیدی در نگارگری ایرانی هستند. تبلور این دو مفهوم را در آثار استاد فرشچیان، به خصوص در مواجهه با مضامین آیینی و عرفانی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در مبحث خیال شناسی، خیال بردو قسم تقسیم و بررسی می شود، خیال متصل ، خیال منفصل کاربرد خیال در مباحث فلسفی هستی شناسانه و عرفانی معرفت شناسانه همواره مورد توجه اهل نظر در علوم فلسفی و عرفانی بوده و در این میان خیال در تحقق و تبیین بخش عظیمی از مکاشفات پیش روی عارف، نقش اساسی ایفا می‌کند.
سهروردی و ملاصدرا در تبیین این مسأله، خیال را به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می‌کنند. خیال متصل یکی از قوای باطنی انسان و نگهدارنده صورت خیال است.
خیال متصل ،از آن روی متصل خوانده میشود که متصل به عالم واقعیت است و خیال منفصل عالمی منفصل از واقعیت و مستقل است که حد فاصل میان عالم معقول و عالم محسوس است.
از نظر ملاصدرا نفس عارف با سلوک باطنی می‌تواند از خیال متصل عبور کند و از عالم ناسوت بَر شود به عالم ملکوت و با اتصال به واهب الصور (بخشنده صورتها) در عالم ملکوت با خیال منفصل یکی شود و صور مثالی را مکاشفه کند. ثمره این مکاشفه، اتحاد نفس با مشهود خود است.
اما خیال قدسی حاصل اتصال نفس سالک به عالم حقیقت است که متعالی ترین وجه خیال منفصل است .بی شک تا سالک رهرو ره عشق نباشد او را به این مراتب راهی نیست .رهیافت خیال منفصل و در نهایت و غایت خیال قدسی ، رهروی ره عشق است.
هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر خریده عالم دوام ما (حافظ)
اگرچه عشق دومین وادی و فقر وفنا هفتمین و آخرین وادی از هفت وادی سیر و سلوک است اما شرط ورود و صحت هرکدام از این مراتب ،درک مرتبت فقر وفنا است:
تا نیابی در فنا کم کاستی
در بقا هرگز نبینی راستی (عطار)
بنا برآنچه بیان گردید اگر آثار استاد محمود فرشچیان را حاصل خیال منفصل بدانیم باید بپذیریم که ایشان سالک ره عشق بوده اند و مقدم بر آن مراتبی از مرتبت فقر وفنا را درک و تجربه نموده اند که در منش و روش و آثارشان متجلی است.
استاد فرشچیان در آثارشان به گستره وسیعی از مضامین، از حماسی و اساطیری تا آیینی و ادبی، پرداختند. به نظر شما کدام مضمون یا مجموعه مضامین، نقطه اوج فعالیت هنری ایشان محسوب میشود و چرا؟
اگرچه تمامی مضامین ادبی همچون ادبیات حماسی ،عرفانی ، دینی ،تغزلی و ....را استاد محمود فرشچیان تصویر سازی و ترسیم نموده اند و همگی نگاره های ایشان به لحاظ تکنیک در حد غایت و نهایت استادانه ترسیم شده اند اما به توجه به عشق عمیق ایشان به مضامین مذهبی ، به حقیقت می توان آثار دینی و بخصوص آثار شیعی ایشان را می توان حاصل خیال منفصل قدسی دانست که ریشه در بارو قوی و عشق وافر ایشان دارد.
از همین روی آثار مذهبی ایشان بیش از سایر آثار به دل مخاطبان باورمند می نشیند و در اذهان و دل و جان همگان ماندگار شده است.
با توجه به شهرت جهانی استاد فرشچیان و نمایش آثارشان در موزه‌ها و گالری‌های بین‌المللی، تأثیر ایشان بر معرفی و شناساندن هنر نگارگری ایرانی به مخاطبان غیرایرانی چگونه بوده است؟
استاد محمود فرشچیان یک هنرمند با اشتهار جهانی است کیجیرا ماتسورا مدیر کل یونسکو می‌گوید: ترکیب‌بندی و تکامل هنر فرشچیان تنها با حدس و گمان دریافتنی است. فدریکو مایور مدیر کل بعدی یونسکو می‌گوید: گشودن کتاب‌های نقاشی فرشچیان ، سیر و سیاحت در جهانی از شگفتی‌هاست.
قرار گرفتن نام فرشچیان در کتاب مشهور Who’s How نسخه قرن ۲۱.
قرار گرفتن نام فرشچیان در فهرست روشنفکران قرن ۲۱.
۱۹۸۵ برنده مدال طلایی جشنواره بین‌المللی بلژیک
۱۹۸۷ تدریس طلای اسکار ایتالیا
۱۹۹۵ مدال طلای برترین درجه هنری
۱۹۸۵ نشان هنر طلایی ایتالیا
۱۳۹۱ جایزه سینا دانشگاه هاروارد
دریافت لقب نقاشی برای تمام ملتها و لقب گنجینه زنده بشری از یونسکو
داشتن ۵۱ نمایشگاه انفرادی و ۷۴ نمایشگاه گروهی در ایران و جهان.
آثار فرشچیان در موزه‌های بلورانی ، مونیخ ،متویخ ، کراچی ، نیویورک ، شانگهای ، پاریس ، استانبول ، اولوینوی و چندین موزه دیگر.....
کلکسیون‌های خصوصی: ملکه الیزابت انگلستان، ملکه جولیانا ،پرنس آقاخان، لیند جانسون ، جرالد فورد ، امپراتور ژاپن ، لعل بهادر شاستری ،تریسکار دستن و افراد دیگر.....
بی شک مجموعه دست آوردهای هنری استاد محمود فرشچیان در طول زندگی پرکار وپربارشان در سطح بین المللی وجهانی باعث شناخت بیشتر و عمیق تر جهان از فرهنگ و هنر ایران شده است و تاثیر ایشان فقط در بهتر شناساندن هنر نگارگری ایرانی به جهان محصور و محدود نمی‌شود.
استاد فرشچیان نه تنها هنرمندی برجسته، بلکه یک معلم و مربی دلسوز برای نسل‌های جوان‌تر بودند. نقش ایشان در تربیت هنرمندان جوان و انتقال میراث نگارگری به نسل‌های بعدی را چگونه توصیف می‌کنید؟
هنر نگارگری یک هنر شخصیت ساز است . سالک این هنر شریف و مقدس رفته رفته فردی صبور و با نگاهی دقیق و نکته سنج میشود و اگر مثل استاد دارای شخصیتی مهربان نیز باشد یک معلم تمام عیار می شود.
ایشان سالهای متمادی هنر آموز هنرستان هنرهای زیبا و دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بوده اند و علاوه برآن هنرجویان و عشاق بیشماری را به حوصله و صبوری و سخاوتمندی راهنمایی کرده اند و آموزش داده اند.
امروز نگارگری نیست که بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم از تعلیم و هنر ایشان بهرمند نباشد .من بسیار شاهد بوده ام که ایشان با حوصله و صبر فراوان و عشق تک تک آثار هنرمندانی که از راه دور و نزدیک برای دیدارشان می آمدند را می دیدند و دلسوزانه راهنمایی می فرمودند و عموما با دست خطی به یادگار آنها را مورد لطف خود قرار می دادند.
این از ویژگیهای اخلاقی بارز ایشان بود که در اذهان همگان ثبت است.
استاد در جهانی که هنر مدرن و معاصر در حال تحول سریع است، چگونه می‌توان استمرار و پویایی هنر نگارگری را با الهام از آثار استاد فرشچیان تضمین کرد؟ چالش‌ها و فرصت‌ها در این زمینه کدامند؟
تقابل سنت و مدرنیته از تقابلهای ریشه دار است بخصوص در مجامع دانشگاهی هنر بسیار چالش برانگیز است.
اما ذهن و روح خلاق نگارگر ایرانی خوشبختانه همواره توانسته است در اعصار مختلف نگارگری را بروز رسانی نماید و جلوه شکوهمند تازه ای از هنرایرانی را متجلی نماید به همین خاطر است که ما شاهد وجود و ظهور مکاتب مختلف نگارگری در طول تاریخ بوده ایم و در هر عصری حضور هنرمندی شاخص و تاثیر گذار باعث شده است تا روح تازه ای در این کالبد کهن دمیده شود و این درخت کهن با شکوفه وبری تازه به بار نشیند، اکنون نیز از قاعده دیرین مستثنی نیست.
شما به عنوان یک هنرمند و استاد هنر، شخصاً چه خاطره یا تجربه‌ای از دیدار یا کار با استاد فرشچیان دارید که نور تازه‌ای بر شخصیت و دیدگاه هنری ایشان می‌افکند؟
سال ۱۳۷۹ چهارمین دوسالانه ملی نگارگری در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد .آثار فینالیست ها در دور رمپ موزه چیدمان شده بود .استاد هر اثر می دیدند و ضمن تشویق و تحصین هر هنرمند خالق اثر نکاتی را راه نمایی می فرمودند تا اینکه به گالری یک و روبروی آثار خودشان رسیدند ....نگاهی به کار خودشان کردند و پس از مکثی ،سکوت را شکستند و بلند خاطب به خودشان گفتند «محمود بیشتر مطالعه کن، بیشتر طراحی کن»
این هم درس بزرگی از تواضع بود و هم رهنمودی برای همه ما که تا به آخر همه محتاج مطالعه و طراحی بیشتر هستیم تا بتوانیم پویایی در هنر را تجربه نماییم .بی شک درک هنر خویشتن و فهم زبان جهان بدون مطالعه آثار نظری وهنری گذشتگان و معاصران در ایران و جهان و سپس ممارست در طراحی میسر نخواهد شد .
به عنوان سوال پایانی استاد بفرمایید با درگذشت استاد فرشچیان، چه مسئولیتی بر دوش جامعه هنری ایران، به ویژه هنرمندان نگارگر، قرار می‌گیرد تا یاد و نام ایشان را زنده نگه دارند و مسیر هنری ایشان را ادامه دهند؟
بر محققین و صاحب نظران فرض واجب است که بیش از پیش عزم خود را جزم مطالعه و بررسی آثار گرانسنگ استاد نمایند و در مجلات بین المللی انتشار دهند تا بیش از پیش در راستای دپیلماسی عمومی جهانیان را با ژرفای فرهنگ و هنر ایران زمین آشنا نمایند .استادانی همچون استاد محمود فرشچیان چکیده میراث نا ملموس ما در عرصه فرهنگ و هنر هستند و آثارشان نیز چکیده این چکیده است .این بزرگان با آثارشان همیشه زنده و ماندگار هستند و تا ابد عاشقانه هنر می توانند از زلال چشمه ساز وجودشان سیراب شوند و در محضرشان تلمذ وشاگردی نمایند و بسیار نکات و ظرایف را از دیدن و مطالعه آثارشان دَریابند و دُر یابند .
روحشان شاد و در مینوی برین جاوید و نام و آثارشان ماندگار
عضوهیات علمی دانشگاه هنر اصفهان
منبع: روزنامه ایران، ویژه‌نامه بزرگداشت استاد فرشچیان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید