مقاله

یکسال پس از انتشار مقالۀ قرائت نبوی از جهان در فصلنامه مدرسه (1386ش، شماره 6) در کتاب «زادالمسافرین» ناصر خسرو به نظریه‌ای دربارۀ قرآن برخوردم که بخش هایی از آن شباهت زیادی با نظریه قرائت نبوی از جهان دارد که صاحب این قلم پیش از آن با تأملات خود بدان رسیده بود و در سلسله مقالات قرائت نبوی از جهان به تقریر آن پرداخته است. در درسگفتار 58 یا 59 از سلسلۀ درس‌های خدا راز جهان (که در همین سایت منتشر شده است) نظریه ناصر خسرو را توضیح داده‌ام. مدتی در این فکر بودم که بخش‌های اصلی سخن ناصر خسرو را در این وبسایت نیز بیاورم تا خوانندگان آن سلسله مقالات از آن نظریه نیز آگاه شوند. اینک خوانندگان گرامی می‌توانند سخن ناصر خسرو را که از کتاب زاد المسافرین (ناشر کتابفروشی محمودی ،تهران، بی تا) انتخاب شده در زیر از نظر بگذرانند:

«کتاب الحروف» فارابی که بسیاری آن را تفسیری بر «مابعدالطبیعة» ارسطو می‌دانند، متضمن برخی آرای زبان‌شناختی اوست که در میان زبان‌شناسان به طور دقیق شناخته و معرفی نشده نیست. از میان زبان‌شناسان ایرانی، فرخنده (‏‎۱۳۷۸‎‏)، ارکان (‏‎۱۳۸۰‎‏)، افراشی (‏‎۱۳۸۰)، حق‌بین (‏‎۱۳۸۰‎، ‏‎۱۳۹۲‎‏)، بشیرنژاد (‏‎۱۳۸۳‎‏) و ناصح به معرفی اجمالی در مقالات یا کتابهایی تحت عناوین کلی‌تر زبان‌شناسان و یا دانشمندان ایرانی پرداخته اند؛ اما اثری که اختصاصاً به شرح و بسط بپردازد، تا کنون زبان‌شناسان ننگاشته‌اند. این کتاب برای اولین بار پس از تذکر پدر در جریان برگزاری «نخستین همایش تبادلات فرهنگی و تمدنی ایران و قزاقستان» توسط دو تن از همکاران (دکتر طیبه سیفی و خانم فراهانی) در دانشگاه شهید بهشتی به فارسی ترجمه شده است‎.

«تحصیل نامشروع مال در حقوق اسلامی» نام کتاب جدید استاد محقق داماد است که در شش فصل تنظیم شده: اکل مال بالباطل، احتکار، تطفیف، قمار، ربا، ارتشاء، و انتقال مال غیر. مؤلف گرامی در مقدمه توضیح داده‌اند که این کتاب، مباحث به‌روز شدة شیخ انصاری در کتاب «مکاسب» است تا برای زندگی معاصر به کار بیاید. نوشتار حاضر سومین مبحث آن کتاب است.

به طور کلى بردگى با هر مفهومى که وجود داشته باشد، [جامع‏مشترکى دارد.] درست است که بردگیها در دنیا تفاوت داشته است، ولى‏جامع مشترک همه اقسام بردگى این است که یک نفر مالک فرد دیگرباشد؛ یعنى همین طور که مالک سایر ثروتها مى‏شود، مالک اشیا مى‏شود، مالک جمادات و نباتات و حیوانات مى‏شود، مالک انسان‏ بشود و این انسان جزء ثروت او قرار بگیرد و در نتیجه اختیار آن برده ومملوک در دست این باشد، او تابع میل و اراده و هوا و هوس این باشد.جامع مشترک رژیمهاى مختلف بردگى که در دنیا بوده، همین است که‏یک فرد از انسان مالک انسان دیگرى باشد.

متن زیر گفتاری از دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی است که در شماره ششم ماهنامه گفتمان الگو منتشر شده است: درباره رابطه گفت‌و‌گو و فلسفه باید گفت که گفت‌و‌گو ذات فلسفه است و فلسفه‌ای که در آن گفت‌و‌گو نباشد، فلسفه نیست. اساساً گفت‌و‌گو از فلسفه معنا می‌گیرد، یا قدری بالا‌تر برویم: از انسان. انسان را ناطق گویند. از قدیم الأیام، از ارسطو پیش از ارسطو، در تعریف انسان گفته‌اند: حیوان ناطق. همچنان، بهترین تعریف انسان همین است. امروزه تعاریف بسیاری برای انسان به دست داده‌اند: حیوان صنعت‌گر، حیوان مخترع، حیوان اقتصادی از نظر مارکسیست‌ها، حیوان اراده کننده و دیگر تعاریف، اما هنوز هم هیچ تعریفی مانند تعریف انسان به حیوان ناطق نیست. اگر انسان ناطق نباشد، اقتصادی نیست؛ اگر انسان ناطق نباشد، خلاقیتی نیست اگر انسان نباشد چه و چه نیست.

از روزگار طرح نظریه برخورد تمدن‌ها به سال 1993 تاکنون، معارضان و منتقدان متعددی بر سر نقد و تخطئه آن تلاش کرده‌اند. گفتن ندارد که هر یک از این نقد ونظرها از منظر و موضعی متفاوت صورت گرفته است. اگر سراغ نقدهای چپگرایانه باشید، نقد کسانی چون سمیر امین خواندنی است؛ اگر به دنبال نقدهای راستگرایانه هستید منظومه انتقادی کسانی چون آنتونی گیدنز و نیز طرفداران فرانسیس فوکویاما قابل تأمل هستند؛ اگر طالب نقدهای فلسفی‌تر باشید نقد اندیشمندانی چون ادوارد سعید قابل توصیه است

ستون تحقیقات آکادمیک در آیینه «ایران»، مجالی است برای معرفی تحقیقات و پژوهش‌های آکادمیک محققان ممتاز معاصر. در شماره اول این ستون، به معرفی مقاله‌ای از دکتر فتح‌الله مجتبایی با عنوان «پیل چرا در خانه تاریک بود؟» پرداختیم. در دومین شماره این ستون نیز رأی و نظر زنده یاد دکتر محمدامین ریاحی (1302-1388ش)، محقق توانا و مصحح ارجمند معاصر، در مقاله «باد جوی مولیان»، از کتاب ارزشمند «گلگشت در شعر و اندیشه حافظ»، مجال طرح یافته است.

پویش‌های جامعه ایرانی در تحقق تجدد در نیمه دوم سده نوزدهم یعنی زمان‌هایی كه كشور با بحران‌های جدی اقتصادی در كنار دشواری‌های سیاسی و اجتماعی مواجه بود، با انقلاب مشروطه در ١٢٨٥ خورشیدی شتابی دو چندان گرفت، اگرچه نابسامانی‌های تاریخی موجب شد كه مشروطه ایرانی در تحقق همه خواست‌های خود به نحو حداكثری ناكام بماند. سال‌های تاریك ١٢٩٠ تا ١٣٠٠ كه ایران در آتش جنگ جهانی اول و پیامدهای ناشی از آن چون قحطی بزرگ و مرگ و میر و هرج و مرج می‌سوخت، روشنفكران و دلسوزان را بر آن داشت كه شاید مقدمه ورود به گردونه تجدد، تاسیس دولتی مقتدر و مدرن باشد

خشونت، امری است که موافق طبع انسان نیست؛ یعنی طبع انسان متعارف نمی‏تواند امر خشن را بپذیرد و از آن تنفر دارد. حقوق وضعی نیز ریشه در حقوق طبیعی دارد؛ یعنی هر امری منافی با طبع انسانی، هرگز در شریعت امضا نمی‌شود. نه تنها شریعت اسلام، بلکه شرایع تمام پیامبران (اعم از حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و…) بر اساس حسن و قبح افعال استوار شده‏اند؛ به این معنا که ریشه نیکو یا ناپسند بودن افعال انسانها در خود فعل است و شریعت چیزی را امضا می‏کند که قبل از تشریع، امر نیکویی است و چیزی را ممنوع می‏کند که فعل ناپسند باشد. پس به تعبیر متکلمان، ما قائل به حُسن و قبح عقلی هستیم؛ به عبارت دیگر افعال دارای ارزشهای ذاتی هستند و نیکو بودن فعل، محصول شرع و قانون نیست. در مقابل این نظر، به عقیده اشاعره، نیکویی و ناپسندی امری است که شرع می‏گوید بکن یا مکن.

مى‏دانیم میان بردگى که در اسلام بوده با سایر بردگیهایى که در دنیا وجود داشته، اختلاف زیادى بوده است؛ مثلاً این قضیه معمول بوده که بسیارى ‏از پدران، خود را مالک پسران خود مى‏دانسته‏اند؛ زنهاى بسیارى در حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ زن مى‏گرفتند و از اینها یک فوج بچه درست ‏مى‏کردند و از این بچه‏ها استفاده تجارتى مى‏بردند و آنها را مى‏فروختند.آیا این جایز است؟ خود زور، صرف زور و نه جنگ و حال محاربه با فکر ناحق عاملى براى برده‏گیرى بوده؛ کارى معمول و شبیه دزدى ‏بوده؛ مى‏رفتند میان قومى که آنها را برده بگیرند. آیا این کار جایز است؟ این هم جایز نیست. اسلام از موجبات بردگى فقط جنگ را با تعیین‏مقدماتى جایز شمرده و این مقدمات عبارت است از بیان حق [و ابلاغ ‏پیام اسلام] و قبول نکردن آن از طرف مردم و اینکه بعد جنگ ایجاد شود و عده‏اى به صورت اسیر درآیند؛ فقط در اینجا [با صلاحدید ولى ّ‏امر مسلمین برده‏گیرى] جایز شمرده شده است.