در فقدان سنت و اندیشه

1394/8/11 ۰۹:۴۴

دیروز اول نوامبر بود، روز جهانی مولف. اما این مساله چه ربطی به ما می‌تواند داشته باشد؟ وقتی می‌گوییم مولف منظورمان چیست؟ آیا ما اصلا مولف داریم؟ اجازه بدهید به تاسی از میشل فوكو در آن مقاله معروف به جای پرسش معمولی «مولف كیست؟» بپرسیم «مولف چیست؟»! البته روشن است كه منظور ما این نیست كه مقاله نظری و دشوار فیلسوف فرانسوی را بازخوانی كنیم یا تفسیری تازه از آن ارایه كنیم. آنجا شاید فوكو با این چرخش از پرسش «چه كسی» به سوال «چه چیزی» می‌خواهد بر این نكته تاكید كند كه نویسنده بودن بر خلاف تصور ساده‌اندیشانه امری آگاهانه و اختیاری نیست و نویسنده سوژه‌ای خودآگاه و خودبنیاد و مستقل از بافت و زمینه زبانی و غیرزبانی‌ای كه در آن زندگی می‌كند، نیست. فوكو خیلی ساده می‌خواهد بگوید آنجا كه مولف فكر می‌كند دارد می‌نویسد در واقع در یك نظم گفتمانی و زبانی محصور است و نویسنده بودنش در این ساختار و شبكه گفتمانی معنا پیدا می‌كند. وضع برای ما البته خیلی ساده‌تر از این حرف‌هاست و بحث فوكو در زمینه و زمانه جامعه ما بیشتر به شوخی شبیه است.

محسن آزموده: دیروز اول نوامبر بود، روز جهانی مولف. اما این مساله چه ربطی به ما می‌تواند داشته باشد؟ وقتی می‌گوییم مولف منظورمان چیست؟ آیا ما اصلا مولف داریم؟ اجازه بدهید به تاسی از میشل فوكو در آن مقاله معروف به جای پرسش معمولی «مولف كیست؟» بپرسیم «مولف چیست؟»! البته روشن است كه منظور ما این نیست كه مقاله نظری و دشوار فیلسوف فرانسوی را بازخوانی كنیم یا تفسیری تازه از آن ارایه كنیم. آنجا شاید فوكو با این چرخش از پرسش «چه كسی» به سوال «چه چیزی» می‌خواهد بر این نكته تاكید كند كه نویسنده بودن بر خلاف تصور ساده‌اندیشانه امری آگاهانه و اختیاری نیست و نویسنده سوژه‌ای خودآگاه و خودبنیاد و مستقل از بافت و زمینه زبانی و غیرزبانی‌ای كه در آن زندگی می‌كند، نیست. فوكو خیلی ساده می‌خواهد بگوید آنجا كه مولف فكر می‌كند دارد می‌نویسد در واقع در یك نظم گفتمانی و زبانی محصور است و نویسنده بودنش در این ساختار و شبكه گفتمانی معنا پیدا می‌كند. وضع برای ما البته خیلی ساده‌تر از این حرف‌هاست و بحث فوكو در زمینه و زمانه جامعه ما بیشتر به شوخی شبیه است.

بحث او به یك سنت فكری و فرهنگی برمی‌گردد كه هم چنان در آن كسانی هستند كه می‌اندیشند و پرسش‌ها و پاسخ‌های نو مطرح می‌كنند و دست‌كم خودشان فكر می‌كنند ایده‌ها و اندیشه‌های نویی را خلق می‌كنند. در آن شرایط است كه فوكو به آن مولفان نهیب می‌زند كه حواس‌تان جمع باشد، ممكن است این زبان یا گفتمان یا دیكسورس یا پارادایم یا... باشد كه از خلال شما صحبت می‌كند. اما برای ما وضع به چه طریق است؟

آیا اصلا می‌توانیم ادعا كنیم كه می‌اندیشیم و تولید فكر می‌كنیم؟ البته اگر خیلی ساده‌انگارانه مساله را در نظر آوریم، ممكن است خیلی راحت بگوییم كه همه روزه در ویترین كتابفروشی‌ها كتاب‌های تازه‌ای می‌بینیم كه روی جلد آنها اسم آدم‌هایی حی و حاضر به عنوان مولف ثبت شده است. اما وقتی كتاب را دست می‌گیریم و ورق می‌زنیم، در بهترین حالت (تاكید می‌كنم در بهترین حالت) متوجه می‌شویم كه آن اسم روی جلد تنها به معنای لغوی كلمه «مولف» كتاب مذكور بوده است، یعنی كسی كه یك سری فكر و اندیشه را از این طرف و آن طرف گردهم آورده و به اصطلاح «تالیف» كرده است.

تازه اگر این به اصطلاح نویسنده منابع و ماخذ اندیشه‌هایش را ذكر كرده باشد و به رسم رایج این روزها انتحال یا سرقت فكری نكرده باشد، جای شكرش باقی است و نظمی منطقی و معنادار از هم‌نشینی این اندیشه‌ها پیشكش.

خیلی ساده بگوییم، ما دست كم در علوم انسانی تالیف به معنای درست آن نداریم، یعنی نوعی از گردهم آمدن اندیشه‌ها و ایده‌ها كه بتواند ادعای خلق ایده یا اندیشه‌ای نو و جدید را داشته باشد.

شاید به همین دلیل است كه برخی مدعی می‌شوند عجالتا در شرایط فعلی بهتر است به جای ادعای بی‌وجه تالیف، صادقانه و بی‌ریا دست به ترجمه بزنیم و در این ترجمه كردن هم بكوشیم تا جایی كه می‌توانیم امانت‌دار باشیم و از دستكاری‌ها و دخالت‌های عامدانه و آگاهانه بپرهیزیم. باز شاید به همین دلیل است كه روز مولف در معنای اولیه آن هیچ ربطی به ما ندارد، به این دلیل ساده كه ما مولف نداریم. این فقدان را هم به سادگی نمی‌توان توضیح داد و در حقیقت بزرگ‌ترین اندیشه‌ورزان ما در حداقل یك سده اخیر كوشیده‌اند پاسخی به این سوال بیابند كه چرا نمی‌اندیشیم. فراموش نشود كه زمانی مارتین هایدگر می‌گفت اندیشه‌ناك‌ترین مساله در زمانه ما همین است، اینكه چرا نمی‌اندیشیم!

منبع: روزنامه اعتماد