1394/6/29 ۰۹:۴۵
در جریان کار سترگ تحقیق امیرکبیر و ایران، ایدة پژوهش در فرایند جنبش مشروطیت به ذهن آدمیت نقش بسته بود. ضمن آنکه شناخت امیرکبیر و عملکردش در شکل‌گیری، تحول و تکامل شخصیت آدمیت نیز تأثیری ژرف داشت.
آدمیت فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت را با تأکید بر بیداری افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید که مقدمة هوشیاری ملی و نهضت آزادی بود، معماری کرد. او معتقد بود که اهمیت بررسی بیداری افکار و نشر عقاید، از تحقیق در تاریخ انقلاب مشروطیت کمتر نیست.
کتاب «فکر آزادی» را اول بار انتشارات سخن در ۲۰۰۰ نسخه در تاریخ مهرماه ۱۳۴۰ به چاپ رساند. نشر جدید آن در سال ۱۳۹۴ پس از گذشت بیش از نیم قرن، به همت انتشارات گستره در دسترس دوستداران بیداری اندیشه قرار گرفته است.
کتاب فکر آزادی را می‌توان مقدمة طرح وسیعی دانست که آدمیت برای تک‌نگاری و نوشته‌های بعدی خود در خصوص تاریخ فکر و تأثیر آن بر توسعه و انتشار اندیشه‌ها مهندسی کرده است؛ منظومه‌ای که مرکز آن از پژوهش «امیرکبیر و ایران» نشأت گرفته و اقمار آن را آثار بعدی او می‌سازند. یکی از عللی که این کتاب در دوران حیات نویسنده‌اش تجدید چاپ نشد، این بود که آدمیت در بسیاری از آثار دیگرش به طور دقیق‌تر، کامل و مستقل به شخصیت‌هایی از جمله امیرکبیر و سپهسالار و نیز مطالبی چون فکر دمکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران پرداخته است. به این جهت انتشار مجدد این اثر از دید او نیاز به تجدیدنظر اساسی و ساختاری جدید داشت که فرصت انجام این برنامه برایش دست نداد. در عین حال کتاب فکر آزادی مدخل ارزشمند و زمینه‌ای برای شناخت بهتر محتوای دیگر آثار پژوهشگر چون: «اندیشه‌های میرزاآقاخان کرمانی»، «اندیشه‌های میرزافتحعلی آخوندزاده»، «اندیشة ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار»، «اندیشه‌های طالبوف تبریزی» و «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» است.
مرور و تأمل در این کتاب پژوهشی مانند دیگر آثار آدمیت، فرصتی فراهم می‌آورد که بتوان با روش تحقیق او در تاریخ‌نگاری آشنا شد و از آن بهره علمی برد. همچنین یافته‌های پژوهشهای او آموزه‌های تاریخی دارد:
قابل تأمل است با اینکه در دولتهای مطلقة خودکامة قاجار سنت وزیرکشی متداول بود، دولتمردانی با وجود آگاهی از مورد تهدید قرار گرفتن از سوی صاحبان قدرت، صادقانه و با تعهد روشنفکرانه برای ترقی کشورشان با قبول مسئولیت کوشیدند و تا پای جان تلاش کردند. در این مسیر تاریخی، قائم‌مقام فراهانی دولتمرد و وزیر کاردان محمدشاه را خفه کردند، امیرکبیر را در حمام کاخ فین کاشان رگ زدند و سپهسالار در زمان مأموریت خراسان درگذشت. آدمیت می‌نویسد: «به تواتر آمده است که به دستور شاه مسموم گردید.» از تحول تکاملی عملکرد این بزرگ‌اندیشان در بیداری فکر و ترقی و توسعه در ساختار حاکمیت خودکامه که هر یک خود عضوی از آن بودند، عبرت تاریخی به یادگار می‌ماند.
در حقیقت کانون آزادی‌طلبی و عدالت‌خواهی در دربار قاجار و مرکز استبداد به وجود آمد. نغمة مخالفت با اصول حکومت خودکامه از همان دستگاه برخاست. آنچه پیشروان حرکت آزادی در زمان مأموریت رسمی از جهان آزاد و مترقی آموختند، به ساختار سرزمین استبداد به ارمغان آوردند. آدمیت می‌نویسد: «تخم افکار آزادی‌خواهی به دست کسانی افشانده شد که خود سمت نمایندگی سیاسی سلطنت مطلقة ابدمدت را به عهده داشتند.»
تشکیل جامع آدمیت که مرام آن «اصول آدمیت» بود، یکی از عوامل نشر اندیشة آزادی و تجددخواهی در ایران است. ساختار گروههای اجتماعی اعضای آن نشان‌دهندة قدرت بالقوة تأثیرگذاری در روند توسعة اجتماعی است. ترکیب آن را نمایندگان دورة اول مجلس شورای ملی، رجال و سرشناسان،شاهزادگان، اطبا، هنرمندان، نظامیان، تجار، روحانیون و افراد طبقة متوسط جامعه تشکیل داده‌اند. دامنة تأثیر آن در حدی بود که محمدعلی شاه هم به عضویت آن پیوست. گرچه بعد پیمان شکست و در مرحله بحران، مجلس را به توپ بست.
فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت، پژوهشی است که زمینه و امکان شناسایی مرزهای تحول تکاملی و چرخشی معکوس به سیر قهقرایی را فراهم می‌سازد. کتابی که بستر خودآموزی را برای ورزش در باشگاه آزادی و رونق اندیشه مهیا می‌کند و مقدمه‌ای است برای آمادگی ذهن در درک آسانتر دیگر آثار آدمیت در زمینه‌های تاریخی اندیشه‌ها و بیداری افکار و مجوزی برای ورود به آخرین اثر برجستة او، «تاریخ فکر».
***
فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت
نویسنده: دکتر فریدون آدمیّت
به اهتمام: سیدابراهیم اشک‌شیرین
ناشر: گستره
چاپ اول: ۱۳۹۴
۲۹۶ ص ـ ۲۵۰۰۰ تومان
تاریخ نهضت مشروطیت ایران شامل دو مبحث اصلی است: یکی تاریخ بیداری افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید که در حقیقت مقدمه هوشیاری ملی و نهضت آزادی است و دیگر شرح انقلاب مشروطه از زمان تحصیل فرمان مشروطیت (۱۳۲۴ق) تا قیام ملی که به خلع محمدعلی شاه از سلطنت انجامید (۱۳۲۷ق).
رساله حاضر تاریخچه‌ای است در نشر اندیشه آزادی و مقدمه جنبش مشروطه‌خواهی در ایران که در شش فصل تدوین یافته و اساس آن (به استثنای فصل اول) مبتنی است بر منابع اصلی؛ یعنی اسناد و مدارک منتشر نشده.
فصل اول بحثی است بسیار فشرده و کوتاه در سیر فلسفه آزادی و عقاید دمکراسی در طول تحول تاریخ بشر، و در نگارش آن مؤلف بیشتر از نوشته‌های استادش هارلد لسکی، استاد فلسفه حکومت استفاده کرده است.
فصل دوم «آشنایی ایران با تمدن غربی و پیشروان تجدد و ترقی» نام دارد که در سه بخش: «مقدمه بیداری افکار شاگردان ایران در ولایت آزادی»، «اصلاحات اجتماعی و مدنی میرزاتقی‌خان امیرکبیر»، و «میرزا حسین خان سپهسالار و حکومت قانون» تنظیم شده است.
در فصل سوم به احوال، آثار و افکار و عقاید سیاسی و اقتصادی میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و در فصل چهارم به میرزا یوسف‌خان مستشار‌الدوله پرداخته شده است.
فصل بعدی مبتنی است بر مدارک «جامع آدمیت» و نوشته‌های بعضی از سران آن جمعیت سیاسی، خاصه یادداشتهای گرانبهای میرزا ابراهیم خان عون‌الممالک. این یادداشتها روشنگر حقایق تازه‌ای در دوران متلاطم مشروطیت است. آخرین فصل نیز به «بحران آزادی» اختصاص یافته است.
مؤلف در مقدمه این اثر می‌نویسد: «اسلوب ما در نگارش این رساله، روش نقلی و تحلیلی است. زبدة اسناد و نوشته‌های دوران مزبور از این جهت آورده می‌شود تا این اسناد از ظلمت استتار درآیند و خوانندگان نیز در تفسیر وقایع و نتیجه‌گیری خود آزاد و مختار باشند، به علاوه اثر عقاید مدنی و سیاسی غربی در ذهن مردم هوشمند و بیداردل آن عهد مفهوم آید، و همچنین چگونگی اخذ و اقتباس آن افکار و انفعال و انعکاس اجتماع را در برخورد با آن سخنان نو و اندیشه‌های بیگانه روشن سازد. اشاعه تدریجی افکار غربی که موجد نیروی آزادی در ایران و تشکیل‌دهندة اقلیت روشنفکر آن زمان گردید، نیز موضوع بحث تحلیلی ماست. ضمناً تأثیر عنصر بسیار تندرو افراطی که در پیدایش نهضت آزادی و تحصیل فرمان مشروطیت سهمی نداشت و بعد از تشکیل مجلس به وجود آمد و نهضت را از سیر طبیعی خود منحرف ساخت، در اینجا به اجمال می‌بینیم.»
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید