قرآن و حوادث تاریخی / عبدین شانده - ترجمه محمدحسین وقار - بخش اول

1394/6/14 ۰۹:۳۴

در قرآن درک مسلمانان از دنیا تا حدودی به کمک داستانهای مقدس شکل داده می‌شود، که نقشی در معلومات تاریخی و فعالیتهای آیینی مسلمانان ایفا می‌کند. ‏ کیهان‌شناسی قرآن تصویر دنیا را در قالب مبارزه میان حق و باطل، میان ایمان و انکار، میان کار خوب و اشاعه‌ فساد در زمین بیان می‌دارد: «تقواپیشگانی که به غیب ایمان می‌آورند، و نماز را بر پا می‌دارند،… آنهایند که از هدایتی از جانب پروردگارشان برخوردارند و آنها همان رستگارانند»، حال آنکه کافران چه بیمشان بدهی، چه بیمشان ندهی، برایشان یکسان است، آنها نخواهند گروید… در دلشان مرضی است و خدا بر مرضشان افزود… بهوش باشید که آنان فسادگرانند، لیکن نمی‌فهمند.» این شالوده‌ بیشتر گفتمان قرآن است و ساز و کار نمادین اسلامی ‌ارتباط موجود میان دو حوزة جدا را بر پا می‌دارد. این مسأله کیهان‌شناختی،

در قرآن درک مسلمانان از دنیا تا حدودی به کمک داستانهای مقدس شکل داده می‌شود، که نقشی در معلومات تاریخی و فعالیتهای آیینی مسلمانان ایفا می‌کند. ‏ کیهان‌شناسی قرآن تصویر دنیا را در قالب مبارزه میان حق و باطل، میان ایمان و انکار، میان کار خوب و اشاعه‌ فساد در زمین بیان می‌دارد: «تقواپیشگانی که به غیب ایمان می‌آورند، و نماز را بر پا می‌دارند،… آنهایند که از هدایتی از جانب پروردگارشان برخوردارند و آنها همان رستگارانند»، حال آنکه کافران چه بیمشان بدهی، چه بیمشان ندهی، برایشان یکسان است، آنها نخواهند گروید… در دلشان مرضی است و خدا بر مرضشان افزود… بهوش باشید که آنان فسادگرانند، لیکن نمی‌فهمند.»

این شالوده‌ بیشتر گفتمان قرآن است و ساز و کار نمادین اسلامی ‌ارتباط موجود میان دو حوزة جدا را بر پا می‌دارد. این مسأله کیهان‌شناختی، که خصیصه‌ آن مبارزه میان حق و باطل است، در بطن داستان خروج در سوره بقره قرار دارد که از تضاد در وضعیت انسان سخن می‌گوید. در سوره‌ای دیگر (۲۸:۱۹) توجه به گناه تعصب قبیله‌ای یا خصومت میان عبرانیان و مصریان جلب می‌شود: «چون خواست به ‌سوی آن‌که دشمن هر دویشان بود، حمله آورد، گفت: ای موسی، آیا می‌خواهی مرا بکشی چنان که دیروز شخصی را کشتی؟ تو می‌خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی، و نمی‌خواهی از اصلاحگران باشی.» داستان، جنبه‌‌هایی کاملا انسانی از زندگی موسی(ع) را نشان می‌دهد؛ از جمله تکانه‌ها، دشواریها و اشتباهات او که بخشی از وضعیت انسان تلقی می‌شود. طولانی‌ترین سوره قرآن (سوره بقره) نیز به بحث پیرامون داستان خلقت و ارتباط آن با نخستین انسان یعنی آدم و همسرش، می‌پردازد. داستان میثاق بنی‌اسرائیل با خدا، و رد آن و نافرمانی از خدا و مجازات سختی که در پی آن آمد، در قالب یک داستان مقدس به تصویر کشیده شده که از جوامع گذشته به جامعه خاص اعراب که حضرت محمد(ص) آخرین کتاب منزل خدا را به ‌سوی آن آورده بود، منتقل می‌گشت. ‏

تاریخ و رسالت‏

قرآن این نکته را روشن می‌سازد که خداوند با فرستادن رسولان و انبیا (بنا بر یک حدیث ۱۲۴ هزار نفر) به سوی جوامع مختلف برای اعلام حق و نشان دادن راه مستقیم رستگاری معنوی، و نیز انذار در قبال نافرمانی و گمراهی (با پیروی از غریزه پست که نماد آن شیطان است)، در تاریخ انسان مداخله می‌کند. نقش این افراد مقدس (رسولان) تعلیم کلام یا وحی خدا به نوع بشر، با هدف آموزش زندگی مبتنی بر تقوا (یعنی حیاتی در خدمت خدا)، اقامه‌ نماز و مانند آن در جوامع مؤمن است. با توجه به ‌این دورنما، در بسیاری از آیات قرآن، حوادث تاریخی با هدف ارائه درسهای اخلاقی و نه صرف نقل داستانهای گذشته، مورد اشاره قرار می‌گیرد. بدین دلیل است که کیهان‌شناسی قرآن، حتی وقتی حوادث تاریخی ذکر می‌شود، هم ازلی است و هم ماقبل تاریخی.

بر این اساس، وحی قرآنی ریشه در تاریخ مقدس قدیم‌تری دارد که محمد(ص) به منظور قانع ساختن معاصران خود به ‌کار می‌گیرد تا جوامع آنها را در درون طرح جامع الهی قرار دهد: «هر یک از سرگذشتهای پیامبران [خود] را که بر تو حکایت می‌کنیم، چیزی است که دلت را بدان استوار می‌گردانیم، و در اینها حقیقت برای تو آمده، و برای مؤمنان اندرز و تذکری است.»(۱۱ :۱۲۰) این طرح الهی در عین حال، عالم و جامعه انسانی را دربرمی‌گیرد (از آن رو که هر دو مسلمان‌اند، بدان معنی که در برابر اراده خدا تسلیم‌اند، که مورد اول، خود به خود و مورد اخیر، از طریق اعمال اراده آزاد است). ‏

بدین‌ترتیب اهمیت ابراهیم(ع) در آن است که او نیز مانند محمد(ص) در زمان خود، فساد و مضار پرستش بت را در میان مردم دریافته بود. در عربستان نیز پیامبر(ص) بت‌پرستی را مردود دانسته بود، که در کیهان‌شناسی قرآنی با دوران جاهلیت ماقبل وحی قرآن که جامعه عربستان در راستای الهی نبود، پیوند داشت. به همین ترتیب، داستان یوسف (سوره ۱۲) بیشتر برای نمایش قضاوت خدا و اتکای کامل یوسف به خدا که شریکی ندارد (۱۲ :۳۹) و نه چندان به مثابه داستان پیروزی دنیوی یوسف(ع) بر رفتار حسادت‌آمیز و توطئه برادرانش، با تفصیلی نسبی نقل شده است. سوره ۹۳ نیز به سختی‌هایی می‌پردازد که حضرت محمد(ص) در اوائل عمر و ایام رسالت خود تحمل کرد. ‏

اسطوره و تاریخ

در قرآن، تاریخ مقدس ریشه در رخدادهایی دارد که در گذشته اتفاق افتاده و تقدس در آنها آشکار است. در این معنی، تاریخ اسطوره‌سازی می‌گردد زیرا متضمن جنبه‌‌هایی از تاریخ رهایی و رستگاری است؛ مثلا در داستان موسی(ع) و فرار معجزه‌آسای قوم او و سرنوشت هلاکت‌آمیز فرعون و نیروهایش (سوره ۲۸)، داستان قرآن (مانند داستان کتاب مقدس ماقبل آن) مهاجرت عبرانیان را از مصر به خروج با هدایت الهی تبدیل می‌کند. داستان خروج نه تنها با اشاره به اتفاقات تاریخی، که با ذکر رخدادهای فراطبیعی بیان شده که هدف آنها فراگیری یک درس اخلاقی خاص است.

به علاوه، داستان موسی(ع) و تلاش او برای کسب علم (۱۸: ۶۰ـ۸۲) کارکرد یک حکایت تمثیلی را دارد: موسی(ع) در خلال ملاقات با خردمند مرموز (خضر)، به حوادثی بصیرت می‌یابد که معنا و برداشت از آنها فراتر از سطح ظاهری است. در اینجا، هدف قرآن برقراری ارتباط با کمک استعاره و تمثیلی است که به واقعیت فراطبیعی در ورای دریافت انسان مربوط می‌گردد. به همین ترتیب، در داستان قرآنی ذوالقرنین(۱۸: ۹۸ـ۸۳) که تأکید آن بر ایمان و اخلاق است، تمرکز خاصی بر مسأله قدرت دنیوی است. برخی علمای مسلمان ذوالقرنین را که به او هم قدرت دنیوی و هم قدرت معنوی داده شده، با اسکندر یکی می‌دانند (که موضوعی نسبتاً مسأله‌دار است، زیرا می‌دانیم اسکندر یکتاپرست نبوده است). اشاره قرآن به یأجوج و مأجوج را اشاره‌ای به مغولان و تاتارها می‌دانند، اگرچه معنایی صرفاً استعاری را نمی‌توان کاملا مردود دانست. در مورد اخیر، این عبارت به مصائب اجتماعی موجب هلاکت قبل از آخر زمان، اطلاق می‌شود.

کل داستان خلقت (که در آن آدم و حوا به ‌عنوان بخشی از بررسی تقدیر انسان ظاهر می‌شوند)، در قالب یک داستان به گذشته‌ای ازلی در ورای ایام تاریخی، اشاره دارد. داستان معنایی نمادین دارد که هدفش بیان برخی حقایق درباره طبیعت انسان یا جایگاه انسان است؛ مثلا بعد از سقوط، آدم و حوااز برهنگی خود آگاه می‌شوند که تلویحی است از حالت عصمتی که انسان قبل از سقوط در آن زندگی می‌کرد. انسان، در آن حالت، مانند همه دیگر موجودات، تنها در پرتو غریزه خود زندگی می‌کرد؛ اما انسان با تکامل معنوی و اخلاقی و رشد آگاهی، از اراده آزاد اخلاقی برخوردار می‌شود که او را از دیگر موجودات دارای احساس متمایز می‌سازد. ‏

مبارزه میان حق و باطل (که از منظر نمادگرایی اسلامی ‌حائز اهمیت است) در اعمال اراده آزاد از سوی انسان تحقق یافته است، که او را از اعمال خود اخلاقاً آگاه می‌سازد. این، تاریخ را به حوزه واقعیت منتقل می‌سازد که در آن قادریم خود را نجات دهیم یا محکوم سازیم. هدایت الهی هنوز موجود است؛ همان‌طور که خدا در کلام (کتاب خدا) و عمل (تاریخ) ظهور می‌یابد. با این همه، انسانها نیازمند جهت‌گیری در راستای برنامه کلی الهی‌اند که عالم و نیز جوامع انسانی را در بر دارد. دقیقاً بدین دلیل است که تاریخ مقدس اسلام از خدا و خلقت دنیا آغاز می‌شود و در پی آن، داستانها (انذارها، پیامبرها و جوامع آنها) می‌آید که در درون آنها لحظات تاریخی با وحی تقدس یافته‌اند.

روزنامه اطلاعات