مصحف علی(ع) / استاد بهاءالدین خرمشاهی - بخش اول

1393/12/23 ۰۹:۳۹

حضرت علی‌ بن ابی طالب (علیهماالسلام) پس از حضرت رسول اکرم(ص) هم بزرگترین شخصیت تاریخی ـ فرهنگی جهان اسلام است و هم بزرگترین قرآن‌شناس٫ تصور پیروزی دینی، فرهنگی و اجتماعی و جهانی اسلام و اسلام جهانی، بی‌وجود شریف و عظیم‌الشأن حضرت، که اولین مسلمان بوده است، به محال می‌ماند. او مرد شمشیر و قلم بود. چنین شخصیتی جامع علم و عمل در تاریخ همه ادیان هم بی‌نظیر است. حتی مخالفان دیروز و امروز اسلام، بی‌همتایی و نبوغ چندگانه و عدل و فضل و فضایل بی‌همتای او را اذعان دارند

حضرت علی‌ بن ابی طالب (علیهماالسلام) پس از حضرت رسول اکرم(ص) هم بزرگترین شخصیت تاریخی ـ فرهنگی جهان اسلام است و هم بزرگترین قرآن‌شناس٫ تصور پیروزی دینی، فرهنگی و اجتماعی و جهانی اسلام و اسلام جهانی، بی‌وجود شریف و عظیم‌الشأن حضرت، که اولین مسلمان بوده است، به محال می‌ماند. او مرد شمشیر و قلم بود. چنین شخصیتی جامع علم و عمل در تاریخ همه ادیان هم بی‌نظیر است. حتی مخالفان دیروز و امروز اسلام، بی‌همتایی و نبوغ چندگانه و عدل و فضل و فضایل بی‌همتای او را اذعان دارند.۱

او بزرگترین کاتب وحی و حافظ و جامع و مفسر قرآن بود. همچنین نخستین گردآورنده قرآن به ترتیب نزول که سابقه مراتب قرآن‌شناسی ایشان در جمع و تدوین اول قرآن در عصر عثمان در همه تواریخ کهن و مجموعه‌های کهن و اصیل حدیث فریقین (شیعه و سنی) آمده است؛ لذا موجودیت اولیه و تاریخی مصحف ایشان، نه امری اعتقادی، بلکه واقعیتی تاریخی و امری متواتر است، و هیچ صاحب‌نظری در آن شک نکرده است.

خلفای سه‌گانه

همه می‌دانیم که در واقعه سقیفه بنی‌ساعده، در هنگامی که حضرت با مهر و احترام و عشق و علاقه به شستشو و کفن پوشاندن بر پیکر مطهر رسول ‌اکرم(ص) ـ بنا بر وصیت خود ایشان ـ اشتغال داشت و از آن جمع غایب بود، دیگران جرأت ورزیدند و حق اولویت حضرت علی(ع) را نادیده گرفتند یا دستخوش «فلته» ‍[چنان که بعدها خلیفه دوم گفت] شدند، و ابوبکر را که از مشایخ صحابه و پدرزن پیامبر گرامی اسلام(ص) بود، به خلافت برگزیدند. نمی‌خواهیم وارد بحثهای تاریخیرسیاسی شویم؛ چرا که تمرکز در این مقاله بر محور قرآن‌شناسی و چند و چون مصحف حضرت علی(ع) است. هرچه بود، پس از خلافت کوتاه و درگذشت ابوبکر، عمر بن خطاب به عنوان خلیفه دوم، و سپس عثمان بن عفان خلیفه سوم راشدین شدند.

پس از شورش بسیاری از مردم بر عثمان، او کشته شد. و هزاران تن از مردم از حضرت علی(ع) درخواست کردند که ولایت امر و خلافت را بپذیرد و حضرت احساس وظیفه و مسئولیت کردند و در نهایت پذیرفتند. جامعه نوپا و در عین حال گسترده اسلامی بحران‌زده بود. چنان که در تواریخ آمده، سه جنگ داخلی به تمام معنی کلمه بر ایشان تحمیل شد: ۱٫ جنگ جمل ۲٫ جنگ صِفّین و ۳٫ جنگ نهروان با خوارج. به جنگ دوم که ربط قرآنی بیشتر دارد، بیشتر می‌پردازیم.

پیدایش خوارج

معاویه که والی شامرشامات بود و جنگ جمل را هم او به بهانه خونخواهی عثمان دامن زده بود، از سوی حضرت عزل شد؛ اما فرمان عزل را نپذیرفت و خلاف حقیقت قرآنی (اطیعوالله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم)، آماده جنگ با حضرت شد. درست در زمانی که مالک اشتر ـ سپهسالار سپاه حضرت علی(ع) ـ در یک قدمی پیروزی نهایی بر سپاه معاویه بود، به حیله پیشنهادی عمروعاص، دهها (و تا پانصد هم گفته‌اند) قرآن را برای آنکه بهتر دیده شود، بر سر نی و نیزه بلند کردند و ندای «ان حکم الّا لله» سر دادند. این امر باعث تزلزل سپاه حضرت شد. حضرت در پاسخ این شعار قرآنی، فرمودند: «کلمه حقّ یراد بها الباطل: از گفته حق مراد باطل دارند.» نیز فرمودند اینها قرآن صامت است من قرآن ناطقم. منظور از قرآن ناطق این بود که هم قرآن را بتمامه در سینه دارم، هم تفسیر و تنزیل و تأویل آن را می‌دانم. باری، کار به حکمیت کشید و ابوموسی اشعری که مردی ساده‌دل بود برخلاف نظر خود حضرت(ع) حکم سپاه او، و عمر‌وعاص حکم سپاه معاویه تعیین شدند و ابوموسی در دام حیله دیگری از عمروعاص افتاد و شکست خورد.

پیامد حکمیت

این از عجایب تاریخ عصر حضرت علی(ع) است که هم حکمیت به او تحمیل شد، هم عده‌ای (خوارج بعدی) از در خشونت و اعتراض درآمدند که «چرا ایشان که به حق است و خلیفه الهی مردمی، حکمیت را پذیرفته است» و با کمال جهل و خشک‌مغزی به حضرت می‌گفتند باید توبه کند! حضرت(ع) با نهایت بزرگ‌منشی و عدل و تقوا در حق آنان گفتند: «اخواننا بغوا علینا: اینان برادرانردوستان ما هستند که بر ما شوریده‌اند»؛ اما چون اینان جهل و جفا را از حد به در بردند، حضرت علی‌(ع) پس از بارها نصیحت، ناگزیر از جنگ شدند(جنگ خوارجر نهروان) و آنان را ریشه‌کن ساختند، اگرچه بقایایی از آنها جان به در بردند که سرانجام یکی از نادان‌ترین و شقی‌ترین آنها حضرت علی(ع) را در سپیده‌دم ۱۹ رمضان سال چهلم هجری، در حالی که آماده نماز صبح یا در حین نماز بودند، با ضربه شمشیر زهرآلود به شهادت رساند. حضرت چون ضربت خوردند، کلام شگرفی به زبان آوردند: «فُزتُ و ربِّ الکعبه: سوگند به خداوند صاحب کعبه که رستگار شدم.»

گردآوری قرآن

حدود ۱۵ سال پیش از این واقعه،‌ در زمان خلافت عثمان، وقتی که او دستور جمع و تدوین قرآن را از مجموع مصحف‌های شخصی(مانند مصحف زید، مصحف عبدالله‌‌بن مسعود، اُبِّی‌بن کعب و عده‌ای دیگر) و حفظ حافظان و گواهی شاهدان و به‌ویژه مصحف کامل ولی نامدون حضرت رسول اکرم(ص) که نزد حفصه ـ دختر عمر و همسر پیامبر(ص)ـ امانت بود، و زید در جمع اول آن را در عهد ابوبکر مرتب کرده بود، صادر کرد،‌ چون زید از جوانترین صحابه بود، عده‌ای ریاست او را به جمعی ۵ ـ ۶ نفری که برگزید برای این کار بودند، نپذیرفتند.

حضرت علی(ع) که بزرگترین و داناترین کاتب وحی و حافظ قرآن بود،‌ خود مصحف کاملی داشت که آن هم نامدون بود. ایشان سوگند یاد کردند که ردا بر دوش نگیرند و از خانه خود بیرون نروند (مگر برای نمازجمعه) تا مصحف خود را که کامل و درست و دقیق بود اما صورت تدوین یافته نهایی نداشت، به صورت مصحف بین‌الدّفتین (بین دو جلد یا دو لوح) درآورند. و چنین کاری را به اختلاف اقوال محدّثان و مورّخان در مدت سه روز یا شش ماه انجام دادند. از آن سو لٍُجنه یا گروه زید هم با دقت و احتیاط فوق‌العاده کار تدوین مصحف را زیرنظر و با همکاری زیدبن ثابت انجام می‌دادند.

یک روز که معلوم نیست کار گروه زید به پایان رسیده بود یا نه، حضرت علی(ع) مصحف پر حجم خود را (زیرا کاغذ و حتی پاپیروس نایاب یا کمیاب بود، و بیشتر به لیف خرما و تکه‌های چرم نوشته شده بود) در کیسه‌ای بر شتر نهاده نزد آنان بردند و خطاب به جمع گفتند: «این قرآن است که آن را جمعرتدوین کرده‌ام.» آن گروه پس از ملاحظه اجمالی مصحف حضرت علی‌(ع) در همان روز یا چندی بعد، با ادب و احترام آن را رد کردند و حضرت رنجیده‌خاطر شدند و فرمودند که: دیگر هرگز آن را نخواهید دید.

پی‌نوشت:

۱ـ درباره زندگی قدسی ایشان نگاه کنید به مقاله «امام اول» در دایرة‌المعارف تشیع، نیز برای قرآن‌شناسی ایشان مراجعه کنید به دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، ذیل «علی(ع) و قرآن».

روزنامه اطلاعات