ایران: نام و قلمرو / دکتر صادق سجادی

1393/12/19 ۱۳:۴۵

مناقشه در بارة مفهوم و مصداق ایران و ایرانیان، و نسبت آن با مفهوم و مصداق فارس و فارسی طی چند دهة اخیر، و به شکلی که همه می دانیم، به دلایل و انگیزه هایی که عجالةً محل بحث آن نیست، آغاز شده و همچنان دوام دارد.ایران ستیزی هم البته به سائقة تعصبات قومی سابقه ای بس طولانی دارد.در بارة پیشینة درخشان تاریخ و فرهنگ و ادب ایران نیز اشخاص بی صلاحیت اظهار نظرهای مطلقاً بی اساس و موهوم کرده اند و حتی آن موهومات را نوشته اند و به چاپ رسانیده اند. اما تردید در قدمت نام و عنوان ایران، که اخیراً در بعضی گفتارهاو نشست ها در ایران مطرح شده است

مقدمه

مناقشه در بارة مفهوم و مصداق ایران و ایرانیان، و نسبت آن با مفهوم و مصداق فارس و فارسی طی چند دهة اخیر، و به شکلی که همه می دانیم، به دلایل و انگیزه هایی که عجالةً محل بحث آن نیست، آغاز شده و همچنان دوام دارد.ایران ستیزی هم البته به سائقة تعصبات قومی سابقه ای بس طولانی دارد.در بارة پیشینة درخشان تاریخ و فرهنگ و ادب ایران نیز اشخاص بی صلاحیت اظهار نظرهای مطلقاً بی اساس و موهوم کرده اند و حتی آن موهومات را نوشته اند و به چاپ رسانیده اند. اما تردید در قدمت نام و عنوان ایران، که اخیراً در بعضی گفتارهاو نشست ها در ایران مطرح شده است ( در خارج از ایران حدود پانزده سال پیش کسی کتابی نوشت و اول بار در آنجا گفت که نام ایران جدید است و رضا شاه آنرا ایجاد کرد و رواج داد)،باید مرحله ای تازه در مناقشات ضد ایرانی، و هم دوره ای نو در جهلِ مرکب، که حالا، در زمینه های مختلف مخصوصاً تاریخ و ادبیات ایران اصحاب بسیار دارد، تلقی شود. آنچه موجب تعجب و تأسف بیشتر است آن است که بعضی از گویندگان این موهومات، فقط مدعی تاریخ دانی نیستند، بلکه در دانشگاه های ما به دانشجویانمان درس تاریخ ایران و اسلام می دهند. به همین سبب من در این مختصر، به استخراج و بررسی اجمالی نام و عنوان ایران و فارس، و نسبت آنها به یکدیگر،از چند منبع مهم و معتبر و کهن عربی در زمینة تاریخ و جغرافیای عصر اسلامی از قرن سوم تا نهم هجری شمسی پرداخته ام و به تواریخ فارسی، و انبوه منابع ادبی، اعم از فارسی و عربی که مشحون از نام و اوصاف ایران و ایرانیان و فرهنگ ایرانی است،جز یک دو مورد وارد نشده ام، تا نشان دهم این اشخاص تا چه پایه حتی از آثار و منابعی که انتظار می رود آنها را خوانده، تدریس کرده یا لااقل دانشجویان خود را با مضامین آنها آشنا گردانیده باشند، بی اطلاع اند.

نخست باید دو نکته را در بارة تقسیم قسمت مسکون زمین میان فرزندان و نوادگان نوح، با نام ها و عنوان های مختلف، و نیز روایات کهن ایرانی و عربی در بارة پیشدادیان و کیانیان و ممالک ایران به روزگار باستان  که در منابع قدیم و میانه آمده است و غالباً اسطوره است و اسطوره تلقی شده است، متذکر شوم. نخست آنکه قسمتی از تاریخ همة اقوام و سرزمین های کهن بطور مطلق، یعنی ایران و یونان و بین النهرین و مصر و هند و چین، و حتی ترک و عرب شمالی، که روایت مکتوب میان آنها نسبت به اقوام یاد شده، بس متأخر تر است، مخصوصاً آنچه مربوط به خاستگاه و ظهور و تکامل قوم و قلمرو آنهاست، با اسطوره ها در آمیخته و بخش مهم افتخارات ملی و حافظة تاریخی اقوام را همین اسطوره ها یا تاریخ اسطوره ای تشکیل داده است و از جهت وجودی قابل طعن و رد و طرد هم نیست. دوم آنکه صحت نسبت چیزی به کسی یا نسبت آن با واقع، فرع بر وجود آن است. درستیِ قسمتی از آنچه در منابع تاریخی و ادبی و غیره در احوال و اوصاف اقوام و دولتها و اشخاص و حوادث و و جلوه ای فرهنگ و تمدن و بسیاری چیزهای دیگر آمده است، ممکن است محل تردید باشد، اما در اینکه این روایات و مطالب از قرن ها و هزارها سال پیش میان مردم رواج داشته است، در بارة آن سخن می گفته اند یا به آنها اعتقاد داشته اند و نسل های پی در پی آنها را نقل و ثبت کرده اند، تردید نمی توان کرد.

درمنابع تاریخی، جغرافیایی و ادبی عربی زبان کلمات و ترکیب هایی چون ایران، ایرانشهر، فارس،بلاد فارس، فُرس، مملکة الفُرس، به وفور به کار رفته است و مراد غالب نویسندگان آنها ، جز معدودی که میان ولایت فارس و سرزمین فارس تفاوت قائل شده اند، همه ایران و ایرانیان و شهرهای ایران و پادشاهی ایران بوده است؛ گرچه در بارة مرزهای سیاسی این سرزمین، که بر اثر حوادث و تحولات بزرگ در ادوار مختلف تغییر می کرده است، طبیعةً اتفاق نظر وجود ندارد. از آنجا که کهن ترین منابع عربی، سرزمین ایران را ایران شهر خوانده اند و از اجزاء آن یعنی شهرها و ایالات آن سخن رانده اند،پیداست که این ترکیب و تعبیر از منابع قدیم تر ایرانی ،که توسط کسانی چون ابن المقفع به عربی ترجمه شده بوده است، به این منابع و نیز تداول مورخان و جغرافی دانان و ادیبان راه یافته است. جاحظ (د255ق)، ادیب و نویسندة نامدار نیمة اول قرن دوم هجری از «اقالیم ایران شهر» سخن رانده و آنرا مطابق سرزمین بابل دانسته است ( المحاسن، ص 313). چند قرن بعد هم راغب اصفهانی ( د 502ق) اقالیم ایران شهر را «ارض بابل» دانسته است ( تاریخ اصبهان،2/593). این تعبیر البته دقیق نیست و بابل یا سواد عراق فقط قسمتی از قلمرو ایران بوده است؛ چنانکه مورخان و جغرافیا نویسان متعدد در همان دوران، عراق را «دل ایران شهر» خوانده اند؛ زیرا در نزدیکترین دورة تاریخی به اسلام، تختگاه ساسانیان بوده است. خلط در این اطلاق را مقدسی ( د 355ق) هم مرتکب شده است؛ گرچه هر دو به صراحت از ایران شهر یاد کرده اند. مقدسی آورده است که بهترین و معتدل ترین نقطة زمین، «ایران شهر» است که معروف به اقلیم بابل است و سرزمینی است از شرق به غرب، میان رود بلخ (یعنی جیحون) تا رود فرات؛ و از شمال تا جنوب میان دریای آبسکون تا دریای پارس و یمن ( البدء و التاریخ، 4/97-98). اینکه عراق همواره از ایالات ایران و در دوره ای مرکز حکومت خسروان بوده است، در همة آثار قدیم عربی آمده است و چندان رواج داشته است که حتی متکلم برجسته ای چون قاضی عبدالجبار معتزلی (د415ق) هم در کتاب تثبیت دلایل النبوه عراق را از ولایات ایران دانسته است: «بولص {الفارسی} صار مطراناً علی نصاری بالعراق فی مملکة الفرس ، و اختلط بالفرس و مدح الانوار ( ص 169)؛ و پیداست که مرادش از «مملکة الفرس» سرزمین ایرانیان است. ابن خرداذبه (د ح280ق) نویسندة یکی از مهمترین و کهن ترین آثار جغرافیایی موسوم به مسالک و ممالک ها، پس از شرحی در بارة شیوة سنجیدن جهات چهارگانة سرزمین ها و قلمروها نسبت به نزدیکترین مرکز سیاسی و شهری، تصریح کرده است که در این تاریخ مرکز جهان اسلام، عراق است و ایرانیان که از قدیم در آن ساکن بوده اند، آنرا «دل ایران شهر» می خوانده اند. عرب ها نیز همین نام ایران را معرَّب کرده و آن سرزمین را عراق خوانده اند (المسالک، ص 234). ابن خرداذبه، دینوری ( د282ق)، طبری (د 330ق)، مسعودی (د 346ق) از نویسندگانی اند که قسمتی از روایات کهنِ اسطوره وش در بارة نام ایران را نقل کرده اند؛ روایاتی که از آنها فواید بسیار در بارة نام و قلمرو قدیم ایران به دست می آید.بر اساس این روایات، سام پس از نوح رشتة کارها را به دست گرفت. او زمستان ها را در جوخی و تابستان ها را در بازبدی که نوح در آنجا از کشتی پیاده شد، یا به روایتی در موصل بر کرانة دجله سپری می کرد. راه میان این دو نقطه را، که محل رفت و آمد او بود، به همین سبب «سام راه»(کذا) خوانده اند و همان ناحیه ای است که «ایران» نام گرفته است. سام سپس سرزمین عراق را برای سکونت اختیار کرد و آنرا «ایران شهر» نام نهاد. پس از او پسرش شالخ و آنگاه برادر زادة این یکی به نام جم، پسر ویرنجهان پسر ارفخشذ (که در بعضی روایت ها همان سام است) به فرمانروایی نشست(دینوری، اخبار الطوال، صص 1-2؛ یاقوت، معجم البلدان، 3/174).مسعودی ایرانیان را به یک روایت فرزندان یافث پسر نوح، و به روایت دیگر ازفرزندان فریدون خوانده است (اخبار الزمان،ص 100) که بنا به گزارش نقل شده توسط ابن خرداذبه بسیط زمین را میان سه پسرش تقسیم کرد: سرزمینی را که سپس ایران شهر نام گرفت، به ایران یا ایرج داد و خسروان ایران همه از نسل اویند (مسالک، ص 15).مسعودی همین روایت را در جای دیگر آورده است، بدان مضمون که فریدون سرزمین های غربی را به سلم؛قلمرو شرقی را به طوج (یا تور)، و سرزمین های اصلی و میانی که خود در آنجا مقام داشت- یعنی ایران/عراق-را به ایران یا ایرج داد « و کانت الفرس تُسمّی هذا الصقع ایضاً ایران شهر». ( التنبیه، ص 34). ابن فقیهِ جغرافی دان (د365ق) نیز شبیه به این روایت را آورده است ( البلدان، ص 333). ابو نعیم اصفهانی (د430ق) در وصف اصفهان آورده است که قباد ساسانی برای اقامت در بهترین نقطه به جستجو برخاست و مهندسان را فرمود به همه شهرها روند و خاک و آب آن نقاط را بیازمایند و در اخلاق مردم تفحص کنند؛ و آنها پس از مدتی مطالعه، اصفهان را، که بهترین نقطة«ایران شهر» بود، برای سکونت قباد پیشنهاد کردند ( 1/57). ابو نعیم در چند جای دیگر هم از ترکیب «ایران شهر» معادل سرزمین ایران استفاده کرده است (مثلاً:1/34). در همان دوره، دانشمند پر آوازه و دقیق النظری چون ابوریحان بیرونی در چند جا از کتاب آثار الباقیة به مناسبت از «ایران شهر»، «فرس»، «فارس» به معنی ایرانیان و ایران یاد کرده است (ایران شهر: صص 120، 268، 274،283، 284؛ ممالک فرس: ص 114؛ علماء الفرس، ص 115؛ ملوک الفرس: 116؛ لقب الشاهانشاهیة للفرس: ص 115). او در وصف تیرماه و تیرگان (یعنی تیر روز از تیرماه) آورده است که در بارة وضع تیرگان که به جشن نیلوفر هم موسوم بوده است گفته اند که چون افراسیاب بر ایران شهر مستولی شد و منوچهر را در طبرستان به محاصره گرفت، توافق شد که قلمرو ایران شهر به پرتاب تیر معین شود و ماجرای آرش کمانگیر پیش آمد و آن روز را تیرگان خواندند ( ص 270-271). یاقوت به نقل از ابوریحان ایران را نام پسر ارفخشذ پسر سام دانسته است؛ و به نقل از یزید بن عمر الفارسی گفته است که ایرانیان، سواد (عراق) را به قلب، و بقیة ولایات ایران را به پیکر آن سرزمین تشبیه کرده اند و عراق را دل ایران شهر خوانده اند. هریک از ولایات بزرگ و اصلی ایران هم  نام یکی از ده پسر ایران، نوادة سام بن نوح را، که بر آن ولایات حکومت می کرده اند، گرفته است: خراسان، سجستان، کرمان، مکران، اصفهان، گیلان، سندان، گرگان، آذربایجان، و ارمنستان ( معجم البلدان، 1/289).

 کاربرد ترکیب «ایران شهر» برای دلالت بر سرزمین ایران و امپراتوری ایرانیان، در بعضی منابع بیش از «بلاد فارس» و «مملکة الفرس» است ( کلمة ایران البته در منابع کهن فارسی بعد از اسلام، چون تاریخ بلعمی (1/354) و تواریخ فارسی پس از آن به کار رفته است؛ ولی بنای بررسی حاضر بر متون عربی بوده است)؛ اما آنجا که مراد نویسنده ای مخصوصاً حکومت و فرمانروایی ایرانیان هم بوده است، از ترکیب «مملکة الفرس» استفاده کرده است؛ و این تعبیر و ترکیبی است که عربها از پیش از اسلام با آن آشنا بوده اند.جز آن اطلاقات دیگر چون «فُرس» معادل ایرانیان، و «فارس» معادل ایران و هم ایالت فارس نیز در منابع مهم و معتبر چون آثار بلاذری (د279ق)، نویسندة مهمترین گزارش در بارة فتوح عربی-اسلامی، طبری (د330ق) صاحب یکی از معتبرترین تواریخ ایران و اسلام، حمزة اصفهانی و ثعالبی و ابن حوقل و ابو نعیم اصفهانی و بسیاری دیگر به وفور به کار رفته است. مفهوم این کلمات و ترکیب ها با توجه به بسامد آن در منابع، مخصوصاً آثار آن دسته از مورخان و نویسندگان عربی نویس که همه یا قسمتی از کتاب یا رسالة خود را به حکومت های ایران و ایرانیان اختصاص داده اند،و نیز شواهد و قرائن دیگر، «سرزمین پادشاهی مردم ایران»؛ یا «قلمرو پادشاهی ایرانیان» و «سرزمین ایرانیان»، «ایرانیان» و «ایران» است ( هم اینجا باید متذکر شوم که به نظر می رسد کلماتی مانند فارس و فارسی معرب پارس و پارسی نیست. در زبان فارسی قدیم و امروز هم دو حرف ف و پ به هم تبدیل می شده است. کلمات دیگری هم مانند سپید/سفید در فارسی به هر دو شکل به کار می رود که اصلا عربها آنرا به کار نمی برند. پس تبدیل ف و پ ربطی به تعریب ندارد). این اطلاقات چندان رواج داشته است که تطبیق آنها محتاج اثبات نیست. با این همه ذکری از گزارش ابن حوقل، جغرافی دان بزرگ قرن چهارم هجری در همین زمینه به عنوان نمونه مفید خواهد بود. او پس از بر شمردن مهمترین ممالک ربع مسکون، تصریح کرده است که ستون ممالک روی زمین چهار مملکت است. آباد ترین و بهترین و پر جمعیت ترین و استوار ترین آنها در سیاست و عمارت و وفور در آمد، «ایران شهر» است که قطب آن بابل است. این مملکت را «اقلیم فارس» نیز می خوانند ( صورة الارض، ص 9).ابن خلدون ( د 808ق)که نسبت به ملکداری و عمارت ایرانیان همواره اعجاب نشان داده است، همه جا «بلاد فارس» را دقیقا معادل ایران شهر؛ و «مملکة الفرس» را برابرِ قلمرو پادشاهی ایرانیان به کار برده است ( مثلاً: 1/34، 2/264). در جایی نیز به تصریح نام «ایران» را آورده و آنرا معادل«بلاد الفرس» گرفته است و گفته است «ارض ایران هی بلاد الفرس». جالب توجه آنکه از بعضی عبارات او پیداست که میان «فارس» به عنوان ولایت، با «فارس» به عنوان سرزمین ایران فرق می گذاشته است، گرچه سبب تسمیه را معکوس فهمیده است. زیرا تصریح کرده است که نخست زمین فارس به دست فُرس (ایرانیان) افتاد و به همین سبب نام همانجا را به خود گرفتند، و زان پس بر بقیة ولایات که به دست برادران نسبی آنها بود دست یافتند ( مقدمه، 2/181) ( مقصود استیلای فارسها بر سایر اقوام ایرانی است). بعضی از همین نویسندگان در مواضعی به اجمال تمام در بارة شهرها و مرزها و گاه ترکیب جمعیتی سرزمین های فتح شده سخن رانده اند؛ اما همین اطلاعات مجمل گاه بسیار گرانبهاست. بلاذری در فصل مربوط به فتح بحرین، که کلید فتح سرزمنهای اصلی ایران در پهنة جنوبی و شرقی آن بوده است، آورده است: « و کانت ارض البحرین من مملکه الفرس، و کان بها خلق کثیر من العرب من عبدالقیس و بکر بن وائل و تمیم، مقیمین فی بادیتها؛ و کان علی العرب بها من قبل الفرس علی عهد رسول الله (ص) المنذر بن ساوی» ( فتوح، ص 85). بنابراین در نواحی شهری بحرین پیش از اسلام، ایرانیان زندگی می کرده اند و عربها در بادیة این جزیره بوده اند؛ و نیز حاکمان بر عرب ها را هم ایرانیان منصوب می کرده اند.

به هرحال ابن العبری،مورخ مسیحی قرن هفتم هجری نیز میان دو ترکیب «بلاد فارس» و «مملکه الفرس» آشکارا تفاوت قائل شده است. ترکیب نخست را فقط معادل شهرهای ایران؛ و ترکیب دوم را فقط معادل قلمرو پادشاهی ایران و سلسلة فرمانروایان به کار برده است: « و فی السنة الثالثة... ابتدأت مملکة الفرس الاخیره المعروفة ببیت ساسان...» ( تاریخ مختصر الدول،ص 74)؛ یا در واقعة حملة اسکندر و قتل داریوش سوم آورده است: « ...بطلت مملکه الفرس باستیلاء الاسکندر علی الارض» ( ص 54) و پیداست که مرادش خاندان ساسانی بوده است.مورخان قرون ششم هجری به بعد نیز از «فارس» و «مملکه فارس» و  «مملکه الفرس» به جای ایران و سرزمین پادشاهی ایران استفاده کرده اند ( مثلاً: ابن جوزی، المنتظم، 1/401، 2/108؛ ابن الاثیر، الکامل، 1/179، 265، 370؛ ابن العدیم، بغیة الطلب، 4/1599)؛ اما استفاده از «ایران» و «ایران شهر» نیز همچنان رواج داشته است، چنانکه ابوالفدا ( د 732ق) آورده است که مسکن مردم ایران وسط معمور است و به آن «فارس» گویند و تمام سرزمین های زیر جیحون را «ایران» گویند که سرزمین «فرس» است ( المختصر فی اخبار البشر، 1/82) .یعنی او صراحتاً «فارس» را معادل «ایران»، و «فرس» را برابر ایرانیان به کار برده است. ابن العدیم ( همو، 1/28) نیز ایران شهر را به بلاد الاکاسره معنی کرده است. مقریزی مورخ و دانشمند نامدار (د 854ق)  و صاحب کتاب مهم و معتبر خطط مصر تصریح کرده است که مصر و شام به روزگار باستان در تصرف «مملکه الفرس» بود و تا ظهور اسکندر نایبانی از سوی ایرانیان بر آنجا حکومت می کردند و ابنیه ای چون قصر الشمع و باب الیون و آتشکده ای در آنجا ساختند( 2/68). ابن کثیر (د 774ق) هم در آثار خود به مناسبتهایی، مثلاً در ذکر سبب حملة چنگیز خان ( البدایة، 13/139)، و نیز محل گنجه (طبقات الشافعیة، ص 711) از کلمة «ایران» استفاده کرده است. در واقع از اواخرقرن هفتم که دولت ایلخانان ایران شکل گرفت و قدرت بسیار یافت و حکومتی متمرکز ایجاد کرد و نویسندگان قلمرو آنها در آثارشان از «ایران» بسیار یاد می کردند، نویسندگان و مورخان عربی نویس سرزمین های غربی اسلام هم به تبع آنها کلمة «ایران» را بیش از پیش مورد استفاده قرار دادند؛ و چون دولت ایلخانان حکومتی بزرگ و یکپارچه و متمرکز بود و خان مغول به مثابه نوعی شاه با اختیارات نامحدود رشتة کارها را در دست داشت، این مورخان برای اشاره به قلمرو آنها ترکیب «مملکه ایران» را به وفور به کار می بردند. شهاب الدین ابن فضل الله العمری (د749ق) «مملکه ایران» را یکی از چهار مملکت بزرگ در قلمرو اسلام دانسته است و آورده است که طول این سرزمین از رود جیحون تا فرات در شام، و عرض آن از منتهی الیه کرانة شرقی دریای پارس یعنی کرمان قدیم تا آخرین نقطة قلمرو سلجوقیان روم یعنی آناطولی بر کرانة مدیترانه امتداد دارد. سرزمینی است مربع شکل که هریک از طول و عرض آنرا در چهار ماه می توان طی کرد ( مسالک، 3/197). ابن عربشاه ( د 854ق) هم در هر دو کتاب خود از «ایران» و «ممالک ایران» به کرات یاد کرده است (فاکهة الخلفا، ص 565؛ عجایب المقدور، ص 29). اما بیشترین اطلاقات ایران و مملکت ایران در آن دوره از آنِ قلقشندی در کتابهای التعریف بالمصطلح الشریف، المآثر الإناقة و  مخصوصاً در کتاب صبح الاعشی است. او در جایی گفته است «ایران مملکت خسروان است و عرض آن از دریای پارس و آنچه بدان پیوسته است از دریای هند تا دریای طبرستان امتداد دارد» (التعریف، ص 65). در جایی دیگر از اضمحلال ایلخانان و تجزیة قلمرو آنها سخن رانده و می گوید: «سابقاً مملکت ایران در دست یک تن سلطان مطاع بود. چون ابوسعید بمرد، هرکس دعوی حکومت کرد. چنانکه مملکت  عراق عرب تا دیار بکر و ربیعه و مضر به دست شیخ حسن بزرگ {جلایری} است؛ مملکت آذربایجان که قطب ایران است و مقر اعقاب چنگیز خان بود به فرمان چوپانیان است؛ و بر خراسان طُغا تیمور فرمان می راند؛ و قطعه ای از بلاد روم { یعنی آسیای صغیر} که جزء ایران است اکنون به دست بنی ارتناست ( همان، ص 66-67) . قلقشندی در جای دیگر هم متذکر شده است که «مملکة ایران و هی مملکة الفرس» (صبح، 4/316) به دو ناحیة اصلی شمال و جنوب تقسیم می شود. بخش جنوبی خود مشتمل بر شش ناحیه است:

 1)جزیرة فراتیه { اراضی میان دجله و فرات که در منابع قدیم اختصاراً جزیره خوانده شده است} مشتمل بر دیار بکر و دیار ربیعه و موصل و شهرهای دیگر که نزدیک ترین ناحیة ایران به مصر و شام است.

2) عراق، مشتمل بر شهرهایی چون بغداد، واسط، کوفه، بصره، سامرا، مدائن، تکریت، حلوان، انبار، هیت، حیره و نهروان و غیره.

3) خوزستان و اهواز شامل شوش ، مهروبان، ارّجان، قرقوب، عسکر مکرم، جندی شاپور، رامهرمز، دورق و غیره.

4) فارس شامل شهرهای شیراز، گور، کازرون، سیراف، بیضاء، اصطخر، فسا، دارابگرد، یزد.

5) کرمان شامل جیرفت، زرند، بم، هرمز.

6) سجستان شامل زرنگ، حصن الطاق، سراوان، بست و رخّج

بخش شمالی هم به چند اقلیم عرفی تقسیم می شود:

1. ارمنستان شامل ارزنجان، ارزن، بدلیس، اخلاط، خرتپرت.
2. آذربایجان شامل چند تختگاه چون اردبیل، تبریز و سلطانیه، و  چندین شهر چون سلماس، خوی، اورمیه، مراغه، میانه، مرند و غیره.
3. ارّان شامل دو تختگاهِ بردعه و تفلیس؛ و شهرهایی چون موقان، بیلقان، شروان، باب الابواب.
4. بلاد الجبل یا عراق عجم شامل چندین تختگاه چون اصفهان و ری ، و شهرهایی چون اربل، شهرزور، دینور، ماسبذان، قصر شیرین، قرمیسین، سهرورد، نهاوند، ابهر، قزوین، آبه، طالقان، کاشان، کرج و غیره.
5. دیلمستان، تختگاهش رودبار با چندین شهر بزرگ و کوچک.
6. گیلان شامل چند تختگاه چون پومن، لاهیجان، و شهرهایی چون تولم، کسگر، سخام، مرست، سالوس{چالوس}.

هفتمین تا دوازدهمین ناحیه هم به ترتیب عبارت اند از: طبرستان، مازندران، قومس، خراسان،زابلستان، بلاد غور.( همان، صص 330-397)

بنابراین مرزهای نواحی غربی ایران یعنی جزیرة فراتیه، به حدود قلمرو ممالیک مصر و شام می پیوست. به همین سبب قلقشندی در وصف ممالک اطراف مصر، نخست از مملکت ایران در شرق آن یاد کرده است(همان، 1/43).

کلمة آریا/آریائی ها/ آریان که موطن و مسکنشان ایران بوده است ، گذشته از اسناد و منابع ایرانی پیش از اسلام،در متون عربی قرون اولیة هجری هم آمده است. کتاب نامدار تاریخ سنی ملوک الارض نوشتة حمزة اصفهانی؛و کتاب مهم التنبیه و الاشراف اثر مسعودی را ظاهراً باید قدیم ترین یا از قدیم ترین متون عصر اسلامی به زبان عربی به شمار آورد که از آریایی/آریان یاد کرده اند ( آریان شکل پهلویگ یا پارتی آریایی است). حمزه « آریان» را به معنی مردم یا قوم آریایی- ایرانیان- و «امت آریان» را یکی از هفت قوم بزرگ که ربع مسکون را به خود اختصاص داده اند، دانسته است : « و اعلم أنّ المسکون من رُبع الارض علی تفاوت اقطاره، مقسوم بین سبعَ اممٍ کبار، و هم: الصین و الهند و السودان و البربر و الروم و الترک و الأریان. فالأریان من بینهم، و هم الفرس، فی وسط هذه الممالک...» ( ص 6). همو در جای دیگر هم از سرزمین آریان نام برده است: « فبعد ما رجع افراسیاب الترکی الی ارض الترک فی مرنِّه الاخری، بقی فیهاأرض الأریان بلا مَلِکٍ عدهُ سنین». چون افراسیاب از دومین هجوم خود به ایران فارغ شد و به سرزمین ترکان بازگشت، سرزمین آریان ( ارض الأریان) چند سال بی پادشاه ماند ( ص 10). مسعودی هم از آریان شهر یاد کرده و به علاوه به نظر می رسد که میان ایالت فارس و سرزمین فارس به معنی ایران تفاوت قایل شده است. بنا به نقل او فارس از بلاد الفهلویین یعنی «آریان شهر» است و آریان به زبان نبطی یعنی دلیر و استوار و این تسمیه به سبب خصایل این مردم و ایجاد دولتی نیرومند با لشکر بسیار، توسط نبطیان به اینان داده شده است (همانجا).مسعودی روایت دیگری هم در بارة نام ایران دارد: ایران یعنی سرزمین برگزیده ( یا سرزمین مردم بر گزیده. فردوسی هم ایران را به هردو اطلاق یعنی ایرانیان و سرزمین ایران به کار برده است) زیرا «إر» (با یاء مجهول) در فارسی کهن به معنی نژاده و برتر و برگزیده و بلند پایه به کار می رفته است. کلمة «ایر بذ» {هیر بذ} نیز از همین ماده است ( همو، همانجا).

یکی از برجسته ترین نویسندگان و مورخان اواخرقرن چهارم و اوائل قرن پنجم هجری، ابو منصور عبدالملک ثعالبی ( د 429ق) است که شاید بیشترین و مهمترین اطلاعات در بارة ایران را به دست می دهد. ثعالبی در جایی آورده است که اقلیم چهارم را «سُرّة الارض» { مرکز- میان}می گویند که به فارسی «ایران شهر» می شود و آن سرزمینی است که طولش میان رود بلخ تا انتهای ارمنستان و از آنجا تا رود فرات واقع شده است (ثمار القلوب...، ص 515). ثعالبی نیز همان روایت معهود در بارة تقسیم ربع مسکون میان پسران فریدون را، با اندکی تفصیل آورده است. بنا بر این گزارش، فریدون، سلم و تور (توز ) را بر سر قلمرو های خود به شرق و غرب عالم فرستاد و  سرزمینی مشتمل بر خراسان و عراق و فارس و کرمان و اهواز و جرجان و طبرستان تا حدود شام را ، که میانة زمین و نگین ممالک بود و خود در آن سرزمین سکنی داشت، به ایرج داد و تاج و تخت و گنج های خود را هم به او واگذاشت. این قلمرو به همین مناسبت «ایران شهر» نام یافت. اما برادران چندی بعد همداستان شدند و ایرج را به قتل آوردند. ( غرر ملوک الفرس، ص 42-51). ثعالبی از این پس به کرات از ایران شهر یاد کرده است؛ اما آنچه بس جالب است استفاده از دو کلمة ایرانی و ایرانیان  یعنی «الایرانیه» و «الایرانیون»است و شاید نخستین بار این دو کلمه به همان معنای امروز در یک متن عربی کهن به کار رفته باشد. او در گزارشی در بارة استیلای افراسیاب بر ایران آورده است: چون فرماندهان اسیر ایرانی که در حبس اغریرث، برادر افراسیاب بودند، خواهان مذاکره و آزادی شدند، اغریرث از حملة «عسکرٌ من الایرانیه» به او پس از آزاد کردن آنها اظهار بیمناکی کرد. سپس هم که ایشان را آزاد گردانید، مورد توبیخ و سرزنش برادرش افراسیاب قرار گرفت که چرا ایرانیان ( الایرانیة) را آزاد کرده است ( ص 125-127). یا در جایی دیگر از «محاربة زال و الایرانیه افراسیابَ» ( ص 128)؛ در موضعی دیگر از فراهم آمدن بزرگان ایرانی : « و اجتمع بسجستان جمیع المتفرقین فی الاقطار من وجوه الایرانیه» ( ص 129) یاد کرده است و از وقوع « حرب واحده بین الایرانیه و افراسیاب» سخن رانده است ( ص 129) و آورده است که « ثم إنّ الایرانیه المتفرقین اجتمعوا الی زال و رستم...» ( ص 161) و در جای دیگر: «...و حمل الایرانیون علیهم حملهً بالغهً و وضعوا الاعمدهَ و السیوفَ فیهم...» (ص 228). کلمة ایرانی / الایرانی نیز در این متن به کار رفته است. یکجا در ماجرای محاصرة قلعه ای که آورده است : « و اخبروا اسفندیاذ بطلوع فارِسٌ ترکیٌّ یقصد القلعهَ، فقال أراه ایرانیاً و قد تَزَیَّ بزیِّ الاتراک...» مردی ایرانی است که جامة ترکان پوشیده است ( ص 288)؛ و بار دیگر در داستان حمله به ارجاسپ : « و امر اسفندیاذ بإضرام الحطب المجموع علی سطح القلعه ناراً، و لبِس هو ایضاً السلاح، فزحف معهم الی باب ارجاسف و هو خالٍ جداً. فهجموا علی الدار و وضعوا السیوف فی کل من استقبلهم حتی صاروا الی مبیت ارجاسف. فأنتبه بالزعقه و سلَّ السیف و برز الیهم و قال لاسفندیاذ من انت؟ فقال أنا التاجر الایرانی ...» ( ص 335).

در بارة عراق و نام آن، اضافه می شود که بعضی از لغت شناسان قدیم، چون ابن درید (د321ق) در جمهرة اللغة ( 3/1325) و ازهری (د370ق) در تهذیب اللغة ( 1/149) و ابن سیده در المخصّص ( 3/7)، ابن بریّ ( د 582ق) در کتاب فی التعریب و المعرّب ( ص124)،نووی (د 676ق) در تهذیب الاسماء( 2/123، 4/55)  

 ابن منظور ( د 711ق) در لسان العرب ( 10/247) هم عراق را از ولایات ایران و خودِ نام را معرَّب ایران دانسته اند و این نیز قدمت نام و عنوان ایران را اثبات می کند.