بردگى در اسلام / استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى - بخش هشتم

1393/11/14 ۰۸:۵۸

[منتسکیو] مى‏گوید غلام ها چون غلام زندگى کرده‏اند و بالاخره طبقه‏اى هستند که صلاحیت‌شان با اربابها خیلى فرق مى‏کرده است، اگر اینها را یکدفعه‏آزاد کنند و به خود واگذاشته شوند، زود هلاک مى‏شوند و از میان ‏مى‏روند. تاریخ نشان داده که هر وقت این طور شده، به ضرر خود آن ‏غلامها بوده.

[منتسکیو] مى‏گوید غلام ها چون غلام زندگى کرده‏اند و بالاخره طبقه‏اى هستند که صلاحیت‌شان با اربابها خیلى فرق مى‏کرده است، اگر اینها را یکدفعه‏آزاد کنند و به خود واگذاشته شوند، زود هلاک مى‏شوند و از میان ‏مى‏روند. تاریخ نشان داده که هر وقت این طور شده، به ضرر خود آن ‏غلامها بوده. در «اصلاحات ارضى»۱۴ هم این قضایا پیش آمد. ما خودمان این را دیدیم. رعیت‌هاى منطقه ما۱۵مردمى بودند که قرنها عادت کرده بودند به‏ اینکه ارباب به اینها دستور بدهد؛ صبح به صبح که مى‏شود، بیایند درمحل معینى بایستند، ارباب یا نماینده او بیاید و به آنها دستور بدهد که ‏امروز بروید فلان جا، در فلان زمین فلان زراعت را کشت کنید. هیچ ‏وقت از خودشان استقلال در کار نداشتند. اینها صلاحیت اینکه یکباره ‏اختیار را به خودشان بدهند، نداشتند. تا اینکه آمدند و اربابها را از بالاسر اینها برداشتند و زمینها را تقسیم کردند. از سالى که قرار شد خودشان کار خودشان را بکنند، به کلى درماندند و نتوانستند خودشان براى خودشان‏ تفاهم کنند و لهذا این فکر، هم براى دولت، هم براى دیگران پیدا شد که‏یک مؤسسه مثلاً بانک عمران یا هیأتى به عنوان سرپرست، چند سال از اینها سرپرستى کند تا کم‏کم استعداد و لیاقت استقلال را پیدا کنند.

منتسکیو روى این جهت خیلى تأکید مى‏کند که حتماً باید آزادى ‏غلامها تدریجى و حساب‏شده باشد؛ یعنى زمانى اینها را آزاد کنند که ‏واقعاً تشخیص بدهند که اگر او را آزاد کردند، این آزادى به نفع اوست.عیناً همان موضوع «مکاتبه»‏اى که در قرآن آمده ذکر مى‏کند؛ مى‏گوید دریک شرایط خاصى اینها را آزاد کنند، مثلاً به او بگویند حالا برو ببینیم ‏مى‏توانى فلان مقدار پول دربیاورى؛ هر وقت این مقدار پول درآوردى، بااین شرایط من تو را آزاد مى‏کنم؛ یعنى تنها پول درآوردن کافى نیست، ‏بلکه همچنین به شرط اینکه ارباب تشخیص بدهد که او بعد از آزادشدن، مى‏تواند خودش را اداره کند، که درست مضمون فکاتبوهُم ان‏علّمتُم فیهم خیرا۱۶ است. او روى این موضوع زیاد تکیه مى‏کند. خواستیم خلاصه حرفهاى منتسکیو را در اینجا گفته باشیم.

پرسش و پاسخ

ـ فرمودید اصولاً صحیح این بود که ما ببینیم بردگى را اسلام‏پذیرفته یا خیر. اگر مالکیت فردى بر فرد دیگر را پذیرفته باشد، یعنى بردگى را پذیرفته و ایرادات بعدى ممکن است به ‏آن وارد باشد و اگر نپذیرد، پس بردگى را قبول ندارد…

استاد: ما راجع به اسلام نگفتیم. اسلام پذیرفته. این حرفى است که‏جان لاک و دیگران مى‏گویند که بردگى در هر شرایطى جایز نیست. در این صورت دیگر جا براى ما باقى نمى‏ماند که راجع به رژیم بردگى‏اسلامى بحث کنیم؛ چون مى‏گوید اساساً اصل بردگى در هر رژیمى که‏ بخواهد باشد، برخلاف اصول انسانیت است و مطلب عمده از نظر ما همین است که: آیا اصل بردگى ـ قطع ‏نظر از رژیم خاص بردگى ـ برخلاف ‏اصول انسانیت است یا نه؟

ـ فرق اسیر با سرباز این است که سرباز در حال جنگ است و اسیر کسى است که سلاحش را زمین گذاشته و از جنگ دست ‏برداشته و این آدم قابل کشتن نیست، خصوصاً به عقیده‏ دانشمندان امروز٫ همین طور درباره زخمى.

استاد: ما قبول داریم. اتفاقاً در اسلام هم همین طور است. حتى‏پیغمبر فرمود: مجروحها را هم نکشید. کسانى که فرار مى‏کنند، تعقیب ‏نکنید: «لا تقتُلُوا الأسرى و لاتجهزوا على جریح و لا تُتبعوا مُولیّا».۱۷ درکلمات حضرت امیر هم هست؛ زیاد هم هست. آن راست است، ما هم‏منکرش نیستیم. اما اینها هیچ کدام ملاک نیست. صرف اینکه کسى‏تسلیم شده است ولو روى اجبار، دلیل نمى‏شود. اگر واقعاً وجود این آدم‏یک وجود خطرناکى است، همان چیزى که مجوز جنگ ابتدایى شده که ‏به او حمله کنید براى کشتنش، مجوز این جهت هم هست که بعد از آنکه‏تسلیم شده، او را بکشید. حالا اگر موشه دایان۱۸ آمد تسلیم شد، شما او را نمى‏کشید؟ آیا تسلیمى که از روى بیچارگى و ناچارى باشد، یعنى او تغییر کرده؟ یک وقت تسلیمى است که شخص واقعاً تغییر کرده، مى‏گوید من واقعاً عوض شدم، دست [از دشمنى با اسلام] برداشتم، یعنى‏یک نوع توبه شمرده مى‏شود…

ـ جنگ هیچ وقت نمى‏تواند افراد را تغییر بدهد، بلکه تسلیم‏مى‏کند و اسلام هم منظورش از جهاد، همین بوده که جنگ افرادرا تسلیم کند، بعد از آنکه تسلیم کرد به مرور آنها را تغییردهد…

استاد: من هم قبول دارم. اگر کسى که تسلیم شده، از آن‏تسلیم‏شده‏هایى است که شما هیچ امیدى براى او ندارید، بلکه بقاى او را ضرر و خطر مى‏دانید و مى‏بینید این اگر زنده باشد، همین زندگى‏اش‏دیگران را تحریک مى‏کند و این ریشه فتنه است، ولى اگر این را به کلى ازمیان ببرید تمام فتنه‏ها مى‏خوابد، این را باید کشت یا نباید کشت؟

ـ باید تسلیم [واقعى] بشود؟

استاد: همین تسلیم ظاهرى را داریم مى‏گوییم.

ـ [در تأیید نظر استاد:] البته در اسلام بوده که بعضى اشخاص‏را که در جنگ اسیر شدند، آورده‏اند و پیغمبر گویا یکى دومورد فرمان قتل داده و حتى ابوسفیان که تسلیم شده بود، عمر مى‏خواست او را بکشد؛ ولى شما (خطاب به سؤال‏کننده قبلى) چرا در مورد اسیر بحث مى‏کنید؟ در جامعه آزاد هم اگر یک ‏فرد به آن درجه خطرناک تشخیص داده بشود که مخلّ باشد ونه تنها قانون، بلکه پیغمبر خدا درک کند که او خطرناک است، آیا قتلش جایز است یا نه؟

ـ تا آنجا که شروع به عمل نکرده، نه.

استاد: آدمى که جنگ کرده، شروع به عمل کرده.

ـ بعد تسلیم شده.

استاد: آن تسلیم [ملاک نیست.]

ـ [خطاب به سؤال‌کنندة قبلى:] آیا اگر پیغمبر ابوسفیان را بعد از دستگیرى [مى‏کشت] یا ابوجهل کشته نشده بود و بعد از آن‏همه غائله او را مى‏گرفت، کشتن او ایرادى به پیغمبر بود؟

ـ به همین دلیل پیغمبر ابوسفیان را نکشت.

استاد: جنگ اسلام جنگ عقیده است. کسى که تسلیم مى‏شود، به ‏قول شما یک وقت به عنوان تغییر عقیده تسلیم مى‏شود، در این صورت ‏اصلاً موضوع منتفى مى‏شود. اگر کسى در خلال جنگ آمد واقعاً مسلمان ‏شد، اصلاً کشتنش جایز نیست. یک وقت کسى مى‏آید اظهار تغییر عقیده‏ مى‏کند و شما یقین ندارید، بلکه یقین به خلاف هم دارید، اینجا ‏حساب دیگرى هست که ما در عین حال موظف هستیم که به همین ‏ظاهر هم ترتیب اثر بدهیم و او را مسلمان فرض کنیم گو اینکه در باطن‏از او احتیاط مى‏کنیم. این دستور خود قرآن است: «و لا تقولوا لمن ألقىالیکمُ السّلام لستَ مؤمنا».۱۹ قرآن اجازه نمى‏دهد بعد از اینکه قومى‏گفتند ما مسلمانیم (أشهد أن لا اله الّا الله و أشهد أنّ محمداً رسول الله)، یکى بگوید: خیر، شما دروغ مى‏گویید ما شما را مى‏کشیم. همین قدر که کسانى در مقابل این عقیده اظهار تسلیم بکنند، مى‏گوید همان کافى است. لزومى ندارد که ما بگوییم نه، شما از روى عقیده وایمان نمى‏گویید. کما اینکه ابوسفیان هم از همین قبیل شد. البته ‏ابوسفیان دو حساب داشت: یکى اینکه شاید هنوز اسلام اختیار نکرده ‏بود و مى‏خواست به ظاهر اسلام اختیار کند. حساب دیگر این بود که ‏اسلام این قانون را دارد که ذمّه را محترم مى‏شمرد: «المُؤمنون تتکافؤُدماؤهُم و یسعى بذمّتهم أدناهُم و هُم یدٌ على من سواهُم».۲۰ عباس ـ عموى‏ پیغمبر ـ مسلمان بود و قبل از اینکه ابوسفیان را خدمت حضرت رسول ‏بیاورد، او را در ذمّه و در پناه خودش قرار داد. گو اینکه این کار عباس‏شاید خلاف بود و نمى‏بایست ابوسفیان را در پناه خودش قرار مى‏داد؛ اما بعد از اینکه عباس این کار را کرد و به ابوسفیان ذمّه داد، اگر پیغمبر او رامى‏کشت، خودش یک قانون اسلام را نقض کرده بود. پیغمبرى که خودش‏فرموده است: «یسعى بذمّتهم أدناهُم: حتى پست‏ترین افراد مسلمانان اگر به‏کافرى، مشرکى پناه بدهد پناه او محترم است»، حالا عموى خودپیغمبر آمده به یک مسلمان پناه داده، بگوید نمى‏پذیرم، در این صورت ‏قانون خودش را نقض کرده بود.

عمر این قضیه را مى‏دانست که عباس ابوسفیان را مى‏برد پیش‏ پیغمبر مى‏گوید: «من پناه دادم» و پیغمبر هم پناه او را محترم مى‏شمارد، بعد دیگر کسى او را نخواهد کشت. مى‏خواست هنوز کار به آنجا نکشیده و پیش پیغمبر نرفته، ابوسفیان را بکشد، با شمشیرش حمله کرد و اتفاقاً قاطرى که ابوسفیان سوار بود، قاطر خود پیغمبر بود. عباس عمداً این کار را کرده بود، مى‏خواست از حیثیت پیغمبر استفاده کند. قاطر مخصوصى‏را که خود پیغمبر سوار مى‏شدند، سوار شد و رفت به گشت [زدن] و حتى‏مى‏گویند که تعمدى در کار بوده؛ از اول رفت [داخل مکه،] مى‏خواست ‏بلکه جان ابوسفیان را نجات بدهد؛ روى یک حسابهایى که این دو، تاجر جاهلیت بودند و رفاقتهاى قدیم داشتند. مخصوصاً قاطر پیغمبر را سوارشد و رفت ابوسفیان را سوار بر قاطر پیغمبر آورد. بالاخره عباس این ذمّه‏را داده بود. آنجا نجات ابوسفیان روى حساب اینکه مسلمان شد نبود،روى این حساب بود که در ذمّه یک مسلمان بود.

پی‌نوشتها:

۱۴ـ [طرحى که رژیم گذشته در سال ۱۳۴۱ اجرا کرد.]

۱۵ـ [فریمان (زادگاه استاد شهید) و اطراف آن. شهر فریمان در ۷۵ کیلومترى مشهدمقدس واقع شده است.] ۱۶ـ نور ر ۳۳٫

۱۷ـ [اسیران را مکشید و به مجروح تیر خلاص مزنید و فرارى را تعقیب مکنید: بحارالانوار، ج۳۲، ص۲۱۰٫]

۱۸ـ [وزیر جنگ وقت اسرائیل.]

۱۹ـ نساء ر ۹۴٫

۲۰ـ وسائل‌الشیعه، ج۱۹، ص۵۵، با اندکى اختلاف.

روزنامه اطلاعات