1402/3/3 ۱۸:۰۰
دیار فرهنگ پرور میبد یزد در سدۀ پنجم دانشمندی را در دامان خود پرورانده که بعدها بر اثر همّت و کاردانی او، بهترین و شیوا ترین تفسیر عرفانی از قرآن کریم به دوستداران فرهنگ و ادب پارسی و علوم قرآنی عرضه شد.
پیش درآمد
روشن نیست ابوالفضل رشیدالدّین چه سالی از میبد و به عشق راه یافتن به محفل عرفانی و روحانی عارفان بزرگ راهی دیار خراسان بزرگ،به ویژه هرات شده است.
این دانشمند فرزانه کم ادّعاتر از آن بود که جایی گزارشی از خود بنگارد و کسی در اندیشۀ درج زندگی نامه اش بیفتد.تنها از راه دیباچۀ دفتر نخست تفسیر سترگ کشف الاسرار و عدّه الابرار که از ماناترین آثار عرفانی ادب فارسی، آگاه می شویم که وی از نسل شیخ جمال اسلام ابی سعید محمّد بن مهریزاد، متوفی 480 قمری از بزرگان یزد است که از بازماندگان مهرنگار، دختر انوشیروان هست.دیگر آنکه تفسیر را در سال 520 قمری نگاشته است و این تنها تاریخ به جای مانده از اوست و چون سنگ قبر دخترانش فاطمه«فوت 562 ق» در میبد و توران پشت یزد دیده شده و بقعه ای به نام سلطان رشید در میبد وجود داشته است، می توان پنداشت که وی سال های پایانی زندگی به زادگاهش برگشته و در همان جا آرمیده است.
خوشبختانه از این دانشمند جامع الاطراف که نویسنده،مفسّر،زبانشناس،فقیه،محدّث،اندیشمند،شاعر و والاتر از همه عارفی بلند همّت و بلند نظر بود؛به غیر از اثرش«اربعین» که نشانی از آن نیست و«طبقات الصوفیه» که ظاهراً تقریر خواجه عبدالله انصاری و تحریر میبدی است و نیز«الفصول» که گزارش کتابی است در زمینه فصّالی از ابوالقاسم یوسف هروی،کتابی جاودان و گرانسنگ به نام کشف الاسرار بر جای مانده است که سده هاست مشتاقان از دریچۀ آن با لطف کلام پروردگار آشنا می شوند.میبدی در سه نوبت، کلام یزدان را به بندگان پاکباز و دوستداران قرآن نمایانده است.هر نوبت پر ارج تر از دیگری،چنان که در سومین نوبت، به عرفان و گوهر ناب گفتار خداوند می رسیم.
چشمی دارم همی پر از صورت دوست بادیده مرا خوش است تا دوست در اوست
از دیده و دوست، فرق کردن نه نکوست یا اوست به جای دیده یا دیده خود اوست
خوشبختانه در اردیبهشت 1374 به همّت مردم فرهنگ دوست میبد ،کنگرۀ بزرگداشت این مفسر نامی قرآن در شهر میبد برگزار شد و همگان با این دانشمند کم شناخته آشنا شدند.
****
پس از آنکه نام ها و لقب های میبدی روشن شد، گمانه زنی ها دربارۀ جایگاه زاده شدن و رشد و بالندگی او آغاز گشت . در فهرست های کهن او را به نادرست با پسوند پزداوی و یزداوی ( 1 ) و در برخی دست نویس های کشف الاسرار با پسوند یزدی مانند : رشیدالدّین یزدی آمده است ، امّا وجود نام میبدی در بیشتر دست نویس های کشف الاسرار و نیز تنها دست نویس « الفصول » گواهی است بر میبدی بودن او . امّا باز برخی پژوهشگران با دودلی به این یافته ها می نگریستند و دلیل می آوردند که در پیرامون مشهد و خراسان و حتّی فارس ، چندین روستا به نام میبد وجود دارد و حتّی گفته بودند که حدود بیست جای در ایران نام « میبد » را دارد . تا اینکه به کوشش و پشتکار ایرج افشار ، سنگ قبر برادر و دخترش در میبد یزد پیدا شد ( 2 ) آن هم با همان نام پدران و نیاکان که در آغاز دست نویس های کشف الاسرار آمده است . و حتّی بنایی در میبد به نام سلطان رشید یافت شد که مردم آن سامان می گفتند بنای عارفی از قرن های گذشته به نام رشیدالدّین است . ( 3 )
آخرین گواهی که بر یزدی یا میبدی بودن او پیدا شد . وجود واژه های بومی یزدی در متن کشف الاسرار بود که با یادداشت ایرج افشار با عنوان « ترده کشف الاسرار » همراه شد .افشار با بیان اینکه واژۀ « ترده » به معنی موریانه تنها در یزد و کرمان به کار می رود و در هیچ جای دیگر ایران دیده نشده است ، به‌ویژه در خراسانی که مدعیّان می گفتند: میبدی از آنجاست و این واژه برگرفته از زبان مادری میبدی است که بهتر دیده در برگردان واژۀ قرآنی « دابة الارض » ، واژۀ « ترده » را جایگزین کند و با این یادداشت ، کوشش چندین سالۀ پژوهندگان خراسانی که دنبال واژه های گویش هروی در کشف الاسرار بودند تا ثابت کنند که زبان میبدی ، زبان مردم هرات نهصد سال پیش است و او تربیّت شده و آموزش دیدۀ خراسان است ، به جایی نرسید . البتّه افشار ، رفتن او را به سوی هرات به قصد دانش اندوزی رد نمی کند . امّا او را میبدی ِ یزدی می داند . ( 4 )
و در زمان برگزاری کنگره ، هم گفتاری با عنوان « واژه های یزدی در کشف الاسرار » داده شده که کار را محکمتر کرد ( 5 ) حتّی در درون گفتار « گزارش واژه های هروی در کشف الاسرار » هم واژه های یزدی دیده می شود ( 6 ) نیز در گفتار جانب اللهی ، همانندهایی میان آیین های بومی و واژگان میبد با نوشتار کشف الاسرار به چشم می خورد . ( 7)
از سویی بنا بر نوشتۀ جامع مفیدی می دانیم که پدر یا جدّش جمال الاسلام و حتّی عموهایش باشنده و آرمیده در شهر یزد بوده اند ؛ ولی چگونه او و برادرش راهی میبد یزد شده اند و در آنجا آرمیده اند ، روشن نیست . و یا اینکه نیاکان و پدرش از میبد به یزد آمده اند ؟
پی نویس همراه با کتابنامه:
1-حاجی خلیفه کاتب چلبی : کشف الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون ، تهران : اسلامیّه ، چاپ سوم ، 1387 ق ، ج 2 : 1487 – 1485 .
2-افشار ، ایرج : « سنگ قبر برادر مؤلّف کشف الاسرار » ، « دختر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی » زبان اهل اشارت ، به کوشش : یدالله جلالی پندری ، یزد : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی یزد ، 1374: 22- 17 .
3-افشار، ایرج ، یادگاری های یزد ، یزد : نیکوروش ، چاپ دوم ، 1374 همان ، ج 1 : 81 .
4-افشار، ایرج : « ترده در کشف الاسرار » کلک ، ش 64-61 ( تیر 1374 ) / تجدید چاپ در یزدنامه ، به کوشش : ایرج افشار ، تهران : فرهنگ ایران زمین ، 1377 ، ج 2 : 202 – 198 .
5-قلمسیاه ، اکبر : « واژه های یزدی در کشف الاسرار میبدی » یادنامۀ ابوالفضل میبدی : مهدی ملک ثابت ، یزد : شورای پژوهشی ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد ، 1379 ، ج 2 : 156 – 151 .
6-فکرت هروی ، محمّد آصف ،« گزارش واژه ای چند از کشف الاسرار با توجّه به فارسی هروی » ، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی ، همان، ج 2 : 127 – 116 .
7-جانب اللهی ، محمّد سعید : « نگاهی مردم شناختی به تفسیر رشیدالدّین میبدی » یادنامۀ ابوالفضل میبدی ، به کوشش : یدالله جلالی پندری ، یزد : انتشارات یزد ، 1378 ، ج 1 : 189 – 181 .
*روزنامه اطلاعات ، س97، ش 28380 (13/2/1402):، پیوست فرهنگی، ص6.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید