1400/5/14 ۱۱:۰۵
غرب ایران از ارس تا اروندرود به سبب همجواری با امپراتوری عثمانی که وارث تمدن روم شرقی بود و نیز همسایگی با یونان و اروپا و رسوبات آرا و اندیشه همه‌جانبه در آن سرزمین، از آغاز قرون جدید مسیر ورود تجدد و کانال زمینه‌ساز ایجاد تحولات فکری، هنری، ادبی، اجتماعی، سیاسی برای سراسر ایران بوده است
غرب ایران از ارس تا اروندرود به سبب همجواری با امپراتوری عثمانی که وارث تمدن روم شرقی بود و نیز همسایگی با یونان و اروپا و رسوبات آرا و اندیشه همه‌جانبه در آن سرزمین، از آغاز قرون جدید مسیر ورود تجدد و کانال زمینه‌ساز ایجاد تحولات فکری، هنری، ادبی، اجتماعی، سیاسی برای سراسر ایران بوده است و در غرب ایران که وارث تمدن ایران باستان و دوران اسلامی است، شهرهای تبریز، ارومیه، کرمانشاه، سنندج، همدان و بنادر جنوب غرب خوزستان در معرض این دریافت‌های فکری بوده‌اند و به گونه‌ای ترویج و تکثیر نواندیشی در هر زمینه، از این شهرها به سایر نقاط ایران آغاز می‌شد و با فرهنگ ژرف و دیرینه در سایر نقاط ایران درمی‌آمیخت. ابزار گسترش اندیشه نوین علاوه بر شخصیت‌ها که حامل و عامل بودند، پیشروترین رسانه آن روزگار یعنی نشریه و روزنامه بود که ارگان انجمن‌ها و مراکز فکری و مروج و تحلیلگر اوضاع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بودند، نشریات غالباً در حوزه عثمانی چاپ و منتشر و برای توزیع آشکار یا مخفی، از مرزهای غربی وارد ایران می‌شد. این نوشتار با بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ایران و عثمانی و تأثیر و تأثرهای دوسویه تاریخی با نگاهی به پیشینه روزنامه‌ها و تقدم و تأخر آنها و نیز کارگردانان تحرکات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به بررسی موضوع می‌پردازد. هرچند تاکنون کتاب یا مقاله مستقلی در زمینه سهم مرزهای جغرافیایی ایران در ورود اندیشه مشروطیت و گسترش آن دیده نشده است.
مقدمه
به‌رغم تدین که امری الهامی و آسمانی است، تفکر و اندیشه‌ورزی پدیده‌ای زمینی است و ارتباط مستقیم با جغرافیا دارد که به‌تدریج از نقطه‌ای به نقطه دیگر سرایت می‌کند و با تأثیرگذاری فردی و جمعی سراسر جامعه را در بر می‌گیرد یا سبب تحولات سازنده می‌شود یا همانند سیلی بنیان‌کن تمامی نهادها و بنیادها را ویران می‌کند. در جغرافیای ایران عصر قاجار و همسایگانش، اگر هند در شرق، روسیه در شمال و عثمانی در غرب ایران را به عنوان منشأ جغرافیایی نهضت مشروطیت در ایران مورد دقت و بررسی قرار دهیم، بر اساس اسناد، شواهد و قرائن، در مشرق ایران یعنی شبه‌قاره هند، کمپانی هند شرقی و دولت محلی هند به عللی نظاره‌گر بودند.
در روسیه نیز که خود درگیر دگرگونی سیاسی و اجتماعی بود و توانست در ۱۹۰۷مر ۱۳۲۵ق تشکیل «دوما» بدهد، هرچند گسترش اندیشه نوین سیاسی و اجتماعی ساری و جاری در ماورای قفقاز بر ساختار فکری رجال و سیاست مردان و اهل قلم ایرانی عصر مشروطه تأثیرگذار و مهم و قابل توجه بود، اما وجه تمایز عمده حرکت سیاسی و اجتماعی جغرافیای روسیه با ایران که مانع پیوند فکری و ساختار اجتماعی این دو همسایه می‌شد، اختلاف عمیق اعتقادی و دینی بود که اکثریت قریب به اتفاق جامعه آن روز ایران را که کنشگران مقدمات و متن مشروطیت بودند، از تحولات روسیه جدا می‌کرد و تنها می‌توان از رگه‌های فکری و گروه‌های کوچک و شخصیت‌های معدود و تأثیرگذار در این رابطه سخن به میان آورد.
در نهایت همسایه غربی ایران، امپراتوری رو به زوال عثمانی که قرنها با اندیشه و سیر تطور آن در یونان و اروپا همدم و صعود و نزول تفکرات اسلامی را نیز بالغ بر پانصد سال در آزمایشگاه اعتقادی و اجتماعی خود تجربه کرده بود و با اندیشه سیاسی و آیینی و اجتماعی جغرافیای ایران پیوند داشت، می‌توانستند صادرکننده همه‌جانبه اندیشه مشروطیت از مرزهای غربی باشد. در جنوب ایران، شیخ‌نشین‌های خلیج فارس که نمی‌توانستند نقشی داشته باشند و فقط گاهی نشریاتی که در بمبئی منتشر می‌شد و تا حدودی مؤثر بود و آنها هم دیری نپایید، از طریق بندر بوشهر به شیراز می‌رسید؛ اما پیوستگی جغرافیایی و وابستگی اعتقادی و اقتصادی و رقابت سیاسی و نظامی ایران و عثمانی و مهمتر این که عتبات عالیات که مرکز رهبری اعتقادی مشروطیت و اقامتگاه علمای ثلاث (آخوند خراسانی، آقاحسین تهرانی، ملاعبدالله مازندرانی) بود، در قلمرو سیاسی عثمانی و همجواری شهرهای غربی ایران قرار داشت که تحرکات و تألیفات و تحولات و تصمیمات در آن حوزه بخش مهم و عظیمی از تاریخ مشروطیت ایران را در بر گرفته است۱ و نیز پیوند علمای ثلاث با علمای عثمانی۲ و دیگر حضور پررنگ و تأثیرگذار سیدجمال‌الدین اسدآبادی و زندگی و مرگ او در استانبول پس از درگیری با دربار ناصری و تعلیم میرزارضا کرمانی و ترور ناصرالدین‌شاه که زمزمه مشروطه‌خواهی را وارد بُعد عملی کرد۳ و پیش از این با قتل امیرکبیر، نخستین فریاد از مرزهای غربی با شورش حسن سلطان اورامی آغاز گردید۴ و تا زمان «تحریم تنباکو» همچنان این مطالبات ادامه یافت، از جمله قیام مجدد اورامی‌ها در سال ۱۲۸۶ق و سرکوب آن توسط فرهادمیرزا معتمدالدوله،۵ قیام شیخ عبیدالله نهری و حمزه آقا در ۱۲۹۷ق،۶ قیام سیدرستم گوران در ۱۲۹۸ق،۷ تحرکات و مرگ حسینقلی‌خان بختیاری ۱۲۹۹ق،۸ قیام جوانمیر هماوند در ۱۳۰۱ق۹ و… وجه تمایز این تحرکات که غالباً با جغرافیای عثمانی رابطه مستقیم داشت و آن را از لحاظ ماهیت و محتوی از شورش و قیام‌های پیش از وزارت و تصدی و شهادت امیرکبیر جدا و متفاوت می‌نمود، تغییر ساختاری و زیربنایی در مطالبات قیامگران و آزادیخواهان و اصلاح‌طلبان بود؛ زیرا اکثر قریب به اتفاق تحریکات پیش از امیرکبیر، برای تصاحب تاج و تخت و از سوی شاهزادگان منسوب قاجاری یا احیاناً مدعیانی از این دست بود؛ اما این تلاش‌های بعد از مرگ امیرکبیر چنان که می‌بینیم، کلا از سوی سران و بزرگان غیرقجری و به یاری اواسط‌الناس و رعایا صورت می‌گرفت که سرمشقی برای قیام مشروطه شد، و تاکنون به این دقایق تاریخی توجهی نشده است. این اعتراض‌ها هر کدام به گونه‌ای زمینه‌ساز حرکت مشروطیت شد.
در کنار مواردی که اشاره شد، نگاهی کوتاه به پیشینه اصلاح‌طلبی و مقدمات مشروطه عثمانی واقعیت این تأثیر و تأثر و ورود اندیشه نوین را از مرزهای غربی به ایران بیش از پیش آشکار می‌سازد. در قلمرو عثمانی اصلاحات از زمان ابراهیم‌پاشا همزمان با خلافت سلطان احمد سوم (۱۱۴۲قر ۱۷۳۰م) مقارن اواخر صفویه با تلاش برای پیوستگی با غرب و دریافت و آموزش فنون و دانش غربی و تجهیز فرهنگی و هنری به مظاهر غرب و… در مقطع تاریخی (عصر لاله) فراهم شد (۱۱۴۲قر ۱۷۳۰م). به‌تدریج و با افت و خیزهایی در ۱۲۹۳قر ۱۸۷۶م مجدداً آغاز و در ۱۳۲۶قر ۱۹۰۸م دوره سلطان عبدالحمید ثانی به صدور فرمان مشروطه انجامید.۱۰
و اما در ایران با صدارت امیرکبیر و اصلاحات و مرگ او و آنچه پس از شهادتش به وقوع پیوست و به آنها اشاره شد، زمینه‌های نهضت مشروطه فراهم شد. در ایام سلطنت ناصرالدین‌شاه که اوضاع دگرگون و همه ویرانی‌ها در انتظار آبادی و اندیشه بود، شخص شاه برای مشاهده پریشانی‌ها و گستره نابسامانی‌های غرب ایران و در همسایگی عثمانی به بهانه زیارت عتبات در ۱۲۸۷ق به تشویق میرزاحسین خان مشیرالدوله ـ سفیر ایران در استانبول ـ که در این سفر شاه را همراهی می‌کرد، از تهران خارج شد. سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، آیینه تمام‌نمای ایران غربی و نیز در برابر آن، قلمرو عثمانی در مقایسه با ایران عصر ناصری است.۱۱
در نتیجه اقدامات و اصلاحات گام به گام اصلاح‌طلبان عثمانی، مالیات یک‌ساله ایالت عراق از قلمرو عثمانی با کل مالیات ایران برابر شده بود، تأسیس نیروی دریایی عثمانی در خلیج فارس که منابع ایران را تهدید می‌کرد و… میرزاحسین خان مشیرالدوله در زمینه اصلاحات عثمانی و مشکلات ایران و لزوم انجام اصلاحات با ناصرالدین‌شاه گفتگو می‌کرد. مشیرالدوله نماینده موج سوم اصلاحات و اصلاح‌طلبی دوره قاجار پس از دوره‌های عباس‌میرزا ولیعهد و امیرکبیر بود، حکومت قانونمند کاهش قدرت حکام و حفظ حقوق رعیت، مدرن کردن حکومت، استخدام معلم‌های نظام اتریشی، از اقدامات او بود. وی یکی از حلقه‌های اتصال افکار و اندیشه و اقدامات مدحت‌پاشا با ایران و دربار و دولتمردان ناصری بود. مشیرالدوله نزدیک به دوازده سال (۱۲۷۵ـ ۱۲۶۷ق) با سمت وزیر مختار و سفیر کبیر در سفارت ایران در استانبول خدمت کرد. میرزاحسین خان زمانی برای انجام مأموریت خود وارد استانبول شد که حدود دوازده سال از صدور خط همایون گلخانه و آغاز دوره تنظیمات و نیز دو سال از صدور فرمان اصلاحات گذشته بود.
صدارت وی در دستگاه ناصری با وزارت مدحت‌پاشا در عثمانی یعنی ۱۲۸۹ق بود.۱۲مدحت‌پاشا مورد تأیید و رجوع ملکم‌خان و مشیرالدوله بود. مرگ میرزاحسین خان دو هفته پس از ترور علی‌اصغر خان اتابک به طور مشکوکی در ۵۴ سالگی به سال ۱۲۹۸ق در مشهد روی داد و در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد. فرهادمیرزا معتمدالدوله با مسعودمیرزا ظل‌السلطان در اصفهان و جنوب و امیرنظام گروسی در کنار ولیعهد مظفرالدین‌میرزا در تبریر کارگردان سرکوب‌های معترضان بالقوه و یا فعال بودند.
ایران از ۱۲۹۵ق عملا به دو منطقه نفوذ روس و انگلیس تقسیم شده بود و ظل‌السلطان از این مقطع، حاکم چهارده ایالت و ولایت یعنی جنوب غربی و غرب ایران بود و برای تعویض ولیعهد، دو کرور (یک‌میلیون تومان دوره قاجاریه) به شاه پیشکش می‌داد. روزنامه تایمز از وی حمایت می‌کرد. قسمت دیگر ایران نیز تحت نفوذ روسیه و قلمرو حکمرانی کامران‌میرزا نایب‌السلطنه بود. و این تقسیم گام اول روسیه و انگلستان برای رسیدن به قرارداد بعدی سال ۱۳۲۵قر ۱۹۰۷م بود. این اشغال نامرئی علت‌العلل قیام شیخ عبیدالله نهری در ۱۲۹۷ق بود. روسیه به دادن امتیاز به انگلیس رضایت نمی‌داد؛ اما بعدها جنگ روس و ژاپن، انقلاب ایران، اقتدار آلمان و نزدیک شدن آنها به مرزهای ایران به واسطه راه آهن بغداد و نفوذ بیش از حد آن در خاور نزدیک، مجموعا موجب شد که سرانجام روس وادار به همراهی با خواسته انگلیس شود و آنچه در این هنگام به عنوان اعتراض و اصلاح‌طلبی تحت نام شورش شیخ عبدالله نهری آغاز شده بود، سرکوب شد و در همین راستا اعتراض‌ها و قیام‌ها و ترورهای مشابه در غرب ایران از مرگ امیرکبیر تا واقعه تنباکو می‌بایست همه را از مقدمات مشروطیت و فریاد اصلاح‌طلبی دانست.
این خاک و خون و خواهش در غرب ایران، سبب و زمینه‌ای فراهم آورد تا نهضت مشروطیت به بار بنشیند و بر تحرکات اصلاح‌طلبی و آزادی‌خواهی در دو کشور بزرگ و قدرتمند روسیه و عثمانی پیشی گیرد؛ زیرا در عثمانی مبارزه برای گرفتن مشروطه در ربع اول قرن نوزدهم از همان زمانی شروع شد که امیرکبیر قصد داشت در ایران «کُنستی‌توسیون» ایجاد کند. مبارزه آنها بیش از سه ربع قرن طول کشید تا بالاخره در ۱۹۰۸مر ۱۳۲۶ق موفق شدند در روسیه احزاب و دکابریست‌ها نیز سه ربع قرن مبارزه داشتند تا در ۱۹۰۷مر۱۳۲۵ق منجر به افتتاح پارلمانی با اختیار محدود به نام «دوما» شد.
یکی دیگر از اسباب اصلی پیشروی تحرکات مشروطیت، نشریات بود که مهمترین آنها، اختر، قانون، حبل‌المتین، عروه‌الوثقی و حکمت بودند. این نشریات که یکی از مؤثرترین عوامل در بازسازی اندیشه خواص اهل سواد در آن دوران بود، و در رهبری نهضت مشروطیت نقش اصلی را داشتند. اکثر قریب به اتفاق به انحای مختلف از طریق استانبول در مرزهای غربی وارد جغرافیای ایران قاجاری می‌شدند و به دست خوانندگان می‌رسید و نکته دیگر آنکه پایاترین این نشریات یعنی روزنامه اختر همزمان با شورش‌های اعتراضی و اصلاح‌طلبانه که شرحش گذشت، سال ۱۲۹۲ق در استانبول شکل گرفت و تا درج خبر ترور ناصرالدین‌شاه در شماره‌ای بعد از آن ادامه داشت.
اختر نخستین روزنامه ایرانی است که به سبک جدید در خارج از کشور چاپ و منتشر شد. این روزنامه در سال ۱۳۹۲ق به تشویق میرزا نجفقلی‌خان تبریزی، یکی از مأموران دولت ایران در پایتخت عثمانی، به مدیریت آقامحمدطاهر تبریزی تأسیس گردید. نویسندگان اختر کسان باغیرت و نیکی بودند و بسیاری از روشنفکران و آزادیخواهان بنام آن روز مانند میرزاآقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزامهدیخان تبریزی (بعدها ناشر حکمت در قاهره) میرزا علی‌محمدخان کاشانی (ناشر ثریا و پرورش) با این روزنامه همکاری داشتند. روزنامه اختر چنان شهرت و اهمیتی در ایران و قفقاز و عثمانی و عراق و هند به دست آورد که در بعضی از نواحی قفقاز مردم عوام، که روزنامه خواندن را کفر و گناه می‌دانستند، خواص را که به خواندن آن اشتیاق داشتند، «اختری‌مذهب» می‌خواندند!۱۳ همین سند متقن برای اثبات عنوان پژوهش حاضر (غرب کشور دروازه ورود مشروطیت) برهان قاطع است.
نشریات دیگر از جمله روزنامه قانون به مدیریت ملکم‌خان ناظم‌الدوله و همکاری سیدجمال اسدآبادی به سال ۱۳۰۷ق در لندن چاپ و منتشر می‌شد، اما گاهنامه بود و تا ۱۳۲۵ق برای همفکران ملکم‌خان فرستاده می‌شد. روزنامه حکمت به سال ۱۳۱۰ق در قاهره چاپ می‌شد و مدیرش میرزامهدی خان تبریزی (زعیم‌الدوله) بود که از استانبول به مصر رفت و حکمت را منتشر نمود و روزنامه ثریا و روزنامه پرورش نیز در همین اوان از روزنامه اختر متولد شده و به بار نشستند. روزنامه ثریا به سال ۱۳۱۶ق در آغاز به مدیریت میرزاعلی محمدخان کاشانی و سپس سیدفرج الله خان کاشانی منتشر می‌شد و پرورش در اوایل سال ۱۳۱۸ق از ثریا ایجاد شد و به مدیریت میرزا علی محمدخان کاشانی انتشار یافت. و تنها روزنامه حبل‌المتین در همسایه شرقی از سال ۱۳۱۱ق به مدیریت سیدجلال‌الدین آشتیانی (مؤیدالاسلام) منتشر شد و با وجود ممنوعیت ورود، به دست خواستاران می‌رسید.۱۴
بنابراین قاهره نیز به عنوان شاخه‌ای از پایگاه فرهنگی و اندیشه‌ورزی استانبول، نقش مؤثر در نضج نهضت مشروطه داشت و غرب ایران به عنوان دروازه ورود مشروطیت با زمینه شورش و اعتراضات اصلاح‌طلبی بعد از مرگ امیرکبیر شاخص و آشکار است؛ یعنی آنچه در قاهره و استانبول در ترویج و رشد فکری سیاسی و اجتماعی بر قلم پیشروان فرهنگی مشروطیت شکل می‌گرفت و به صورت نشریه چاپ و منتشر می‌شد، از مسیر یادشده به مناطق غربی و سپس سایر نقاط ایران می‌رسید. تبریز، کرمانشاه، همدان، قزوین،… نقاط مهم و پایگاه دریافت این پیام‌ها بودند و اگر بخواهیم خط سیر تقویت و تأکید پشتیبانی جنبش مشروطه را ترسیم کنیم، خطی از قاهره به استانبول و پایگاه‌های غربی کشور یعنی تبریز، کرمانشاه و خطی دیگر از لندن، استانبول و همان مسیر یادشده است.
نتیجه:
۱ـ اعتراضات و اصلاح‌طلبی با قتل امیرکبیر نخستین بار در غرب ایران آغاز شد.
۲ـ موج سوم جریان اصلاحات و توسعه با سفارت میرزا حسین‌خان مشیرالدوله در استانبول و دوستی او با مدحت‌پاشا ایجاد شد.
۳ـ سفر ناصرالدین‌شاه به عتبات، اقدامی طراحی‌شده برای توجیه شاه قاجار و مواجهه ملموس او با ویرانی‌های همه‌جانبه ایران و عقب‌ماندگی‌ها در قیاس با همسایه غربی بود.
۴ـ شورش‌های پی در پی در سراسر مناطق غربی ایران در بین سالهای ۱۲۹۰ق، یعنی پس از سفر شاه قاجار به عتبات تا ۱۳۰۹ق یعنی زمان تحریم تنباکو، زمینه‌ساز نهضت مشروطیت بود.
۵ـ تفاوت عمده این اعتراضات و شورش‌ها که پس از شهادت امیرکبیر در غرب ایران صورت گرفت با شورش‌های پیش از حیات امیرکبیر بود که شورش‌های پیشین به دست داعیان سلطنت و توسط شاهزادگان مدعی صورت می‌گرفت، در حالی که این اعتراضات و شورش‌ها به رهبری پیشروان محلی به یاری مردم یا مطالبات و خواسته‌های اصلاح‌طلبانه بود.
۶ ـ خط سیر پشتیبانی و تقویت فکری و فرهنگی و طراحی ساختار نهضت مشروطیت به وسیله نشریات وزین از قاهره به استانبول و از آنجا در سراسر غرب ایران انتقال می‌یافت.
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ ر.ک: حائری، عبدالهادی: تشیع و مشروطیت ایرانیان مقیم عراق، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۱
۲٫ر.ک: حضرتی، حسن مشروطه عثمانی، پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران، ۱۳۸۹
۳٫ ر.ک: محیط طباطبایی، محمد؛ نقش سیدجمال‌الدین در بیداری مشرق زمین، دارالتبلیغ اسلامی، تهران، ۱۳۵۲؛ صفایی، ابراهیم؛ رهبران مشروطه، ج ۱، جاویدان علمی، تهران، ۱۳۴۴
۴٫ فخرالکتاب، ۱۳۶۶: ۲۵۱
۵٫ ۱۳۶۶: ۲۸۶
۶٫ ر.ک: افشار، علی بن امیر گونه خان: تاریخ خروج اکراد، انور سلطانی و همکاران، بنکه ژین، سلیمانیه، ۲۰۰۸
۷٫ محمدعلی سلطانی، ۱۳۷۷: ۱۶۲
۸٫ عبدالنبی قیم: ۱۳۸۸: ۴۱۶
۹٫ محمدعلی سلطانی، ۱۳۸۱: ۶۸۰
۱۰٫ ۱۳۸۹: ۱۱۵ به بعد
۱۱٫ ر.ک: ناصرالدین شاه: سفرنامه ناصرالدین شاه به کربلا و نجف، خط میرزارضا کلهر، انتشارات سنایی، ۱۳۵۵
۱۲٫ ر.ک: ساسانی، خان ملک، استانبول، انتشارات بابک، تهران، ۱۳۵۴
۱۳٫ یحیی آرین‌پور: ۱۲۵۵، ۲۵۰
۱۴٫ ۱۳۵۵: ۲۵۱ ـ ۲۵۲
منابع:
آرین‌پور، یحیی (۱۳۵۵) از صبا تا نیما، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی
افشار، علی بن امیر گونه خان (۲۰۰۸) تاریخ خروج اکراد و قتل و غارت شیخ عبیدالله بدبنیاد و اغتشاش و فتنه زیاد در مملکت آذربایجان در سنه ۱۲۹۷، انور سلطانی و همکاران، سلیمانی، بنکه‌ی ژین
حائری، عبدالهادی (۱۳۸۱) تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیرکبیر
حضرتی، حسن (۱۳۹۹) مشروطه عثمانی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام
ساسانی، خان ملک (۱۳۵۴) یادبودهای سفارت استانبول، تهران، انتشارات بابک
سلطانی، محمدعلی (۱۳۷۷) قیام و نهضت علویان زاگرس، تهران، نشر سُها
ــــــ (۱۳۸۱) ایلات و طوایف کرمانشاهان، تهران، نشر سُها
سنندجی، میرزا شکرالله (۱۳۶۶)، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، حشمت الله طبیبی، تهران، انتشارات امیرکبیر
صدر هاشمی، محمد (۱۳۶۳)، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، نشر کمال
صفایی، ابراهیم (۱۳۴۴)، رهبران مشروطه، تهران، انتشارات جاویدان علمی
قیم، عبدالنبی (۱۳۸۸)، پانصد سال تاریخ خوزستان، تهران، نشر اختران
محیط طباطبایی، محمد (۱۳۵۲)، نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی در بیداری شرق، تهران، دارالتبلیغ اسلامی
ناصرالدین شاه (۱۳۵۵)، سفرنامه ناصرالدین شاه [به] نجف و کربلا، تهران، انتشارات سنایی
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید