گامی نو در طرح«فهرستوارۀ کتابهای فارسی»

1393/9/19 ۱۲:۵۶

دبا: «گام نخست برای شناختن و شناساندن یک ملت کهن سال دستیابی به آثار اوست». استاد احمد منزوی، بنیانگذار و مؤلف فهرستواره کتابهای فارسی و سلسله آثاری چون فهرست نسخه های خطی فارسی و فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، چهل و چند سال پیش، مقدمه خود بر جلد اول فهرست نسخه های خطی فارسی(تهران 1348ش) را با این جمله آغاز کرد و از«آرزوی» خود سخن به میان آورد که بتواند«فهرست عامی» از کتابهای فارسی تهیه کند.

     دبا: «گام نخست برای شناختن و شناساندن یک ملت کهن سال دستیابی به آثار اوست». استاد احمد منزوی، بنیانگذار و مؤلف فهرستواره کتابهای فارسی و سلسله آثاری چون فهرست نسخه های خطی فارسی و فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، چهل و چند سال پیش، مقدمه خود بر جلد اول فهرست نسخه های خطی فارسی(تهران 1348ش) را با این جمله آغاز کرد و از«آرزوی» خود سخن به میان آورد که بتواند«فهرست عامی» از کتابهای فارسی تهیه کند. آشنایان به فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی نیک آگاهند که کمتر فرهنگ و تمدنی درتاریخ جهان، تا این اندازه با کتاب پیوند داشته است و با وجود انبوه حوادث خونین و خسارت بار و بلایای طبیعی و انواع واقسام عوامل و علل دیگر، هنوز هم بسیاری از کتابخانه های خرد و کلان و عمومی و شخصی جهان، هزاران نسخه و دست نویس به فارسی و عربی و دیگر زبانها و لهجه های رائج در جهان اسلام را، گاه از چندین سده و دهۀ پیش حفظ ونگه داری کرده اند و شماری از پژوهشگران و دانشمندان، سالیان دراز به کار شناسایی و معرفی این آثار که در واقع میراث گرانسنگ بشری است، پرداخته اند و از این راه، مجلدات بسیاری حاوی فهرست نسخه های خطی پدید آمده است. کثرت فهرست ها، که سابقۀ تهیه و نگارش برخی از آنها به ویژه در کشورهای اروپایی به  بیش از یکصد سال پیش باز می گردد و پراکندگی آنها، از جمله دشواری ها در کار شناسایی و معرفی میراث نیاکان ما بوده است. گردآوردن همه فهرست ها و ثبت و درج اطلاعات آنها، ذیل موضوعات گوناگون، برای تسهیل کار پژوهشگران، از جمله نیازهایی است که اهل تحقیق از سالیان دور، آرزوی تحقق  آن را در دل  می پرورده اند، اما دامنه و پهنۀ وسیع کار همتی والا و عشق و علاقه ای به همان وسعت می طلبد، که تمام و کمال در استاد احمد منزوی، فرزند برومند شیخ آقا بزرگ طهرانی، مؤلف موسوعۀ الذریعة الی تصانیف الشیعة جلوه یافت و او از پنجاه سال پیش بدین سو، کار تهیۀ یک «فهرس الفهارس» را در سرلوحۀ زندگی خود قرار داد و هرجا که اقامت گزید، دست از طلب برنداشت. با آنکه انتشار فهرست نسخه های خطی فارسی، در مجلد 6 متوقف شد و استاد به پاکستان مهاجرت کرد، اما پس از بازگشت در 1369 ش، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) را برای برآوردن آرزوی دیرین خود، مناسب یافت و با حمایت و پشتیبانی آقای سید کاظم موسوی بجنوردی، ریاست مرکز و همراهی شماری از دستیاران جوان و علاقه مند، با پشتکار و همتی که خاص اوست به کار پرداخت. حاصل آن همه کوشش تهیۀ بیش از نهصدهزار برگه، شامل اطلاعات بیش از پانصد جلد فهرست نسخه های فارسی   است و انتشار کمابیش منظم و پیوستۀ فهرستواره در موضوعات تاریخ ایران و جهان و کلام و اخلاق و تصوف و ادب و علوم دقیقه و پزشکی و داروشناسی در 11 مجلد، علاقه مندان و دلبستگان زبان فارسی و فرهنگ ایرانی را به ادامۀ کار دلگرم و امیدوار می کرد. با این همه، گذشت سالیان بسیار و تحمل رنج های بی شمار روزگار، کتاب و قلم را از دستان لرزان استاد منزوی افکند و گرچه او در بستر کهنسالی و بیماری همچنان دل در گرو فهرستواره دارد، اما دیگر جسم شریفش یارای ادامۀ کار نیست. مایۀ خوشحالی است که مرکز دائرة المعارف و شخص ریاست، به سبب اهمیت خاص کار، با تمهیداتی کوشیدند آرزوی استاد منزوی را به همان شیوه ای که در پیش گرفته بود، ادامه دهند، به ویژه که استاد و دستیاران خاص او مقدمات را از هر حیث فراهم آورده اند و بیش از همه، ریاست کتابخانه آقای عنایت الله مجیدی با وقوف کامل بر اهمیت چنین مأخذ گرانسنگی، برای زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، در اندیشه تکمیل فهرستواره بوده اند. سرانجام، پس از رایزنی های بسیار، با دستور ریاست مرکز، شورایی علمی برای نظارت بر تألیف فهرستواره تشکیل گردید، شامل آقایان: سید کاظم موسوی بجنوردی ریاست مرکز، دکتر سید صادق سجادی، معاونت پژوهشی و مدیریت بخش تاریخ و سید علی آل داود و دکتر علی بهرامیان.  با صلاحدید ریاست مرکز و شورای علمی، مدیریت طرح به آقای دکتر علی بهرامیان سپرده شد و کار تألیف فهرستواره بدین گونه ادامه یافت. در حال حاضر کار آماده سازی دیوان های فارسی که استاد احمد منزوی با دستیاری دو همکار دیرین خود، خانم فاطمه داود آبادی و آقای محسن سلیمانی گردآوری و تألیف کرده بود، برای چاپ در مراحل نهایی است و پس از آن نیز، کار تالیف فهرستواره بر اساس موضوعات باقیمانده ادامه خواهد یافت. پس از انتشار مجلدات فهرستواره، شمار قابل ملاحظه یی فهارس جدید، به مجموعۀ فهرست های پیشین افزوده شده و تکمیل اطلاعات فهرستواره بنابر فهرست های تازه انتشار یافته نیز، از جمله طرح های آینده خواهد بود. ادامۀ این طرح عظیم بدون یاری وهمراهی جوانان پژوهشگر و علاقه مند ممکن نیست و به همین سبب بوده که طرح فهرستواره کتابهای فارسی محققان علاقه مند دیگری را به همکاری دعوت کرده است. بدین گونه، کار سترگی که استاد منزوی بنیان نهاد و خود تا وقتی توانایی داشت،«لحظه» ای از آن غافل نبود، به فضل و لطف خداوند ادامه خواهد یافت.

کتابخانۀ مرکزدائرةالمعارف بزرگ اسلامی