سید کاظم موسوی بجنوردی: بزرگ داشتن احمد منزوی در ادامه دادن راه اوست

1395/9/22 ۱۱:۵۳

روز یکشنبه 21 آذر ماه 1395مراسم یکمین سالگرد درگذشت کتابشناس نامدار شادروان استاد احمد منزوی باحضور خانوادۀ استاد احمد منزوی، سید کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و همکاران استاد احمد منزوی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. سید کاظم موسوی بجنوردی، دکتر سید صادق سجادی، دکتر علی بهرامیان و دکتر محمد ابراهیم ذاکر سخنرانان این مراسم بودند.

دبا:  روز یکشنبه 21 آذر ماه 1395مراسم یکمین سالگرد درگذشت کتابشناس نامدار شادروان استاد احمد منزوی باحضور خانوادۀ استاد احمد منزوی، سید کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و همکاران استاد احمد منزوی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. سید کاظم موسوی بجنوردی، دکتر سید صادق سجادی، دکتر علی بهرامیان و دکتر محمد ابراهیم ذاکر سخنرانان این مراسم بودند.

در آغازاین مراسم علی بهرامیان ، مدیر بخش فهرستواره مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ضمن خیر مقدم به خانوادۀ استاد احمد منزوی و حاضران در مراسم گفت: یکسال پیش در چنین ایامی فرهنگ ایران زمین و زبان فارسی یکی از بهترین و صدیق ترین خدمتگزاران خود را از دست داد. استاد احمد منزوی که بی گزافه نیم قرن از زندگی خود را پیوسته و شبانه روزی صرف گردآوری، شناسایی و معرفی میراث برجای مانده از گنجینۀ هزار سالۀ زبان فارسی کرد تا آن میراث گرانسنگ را که اینک در کتابخانه های بزرگ و کوچک جهان از عمومی تا خصوصی گرد آمده بود به ابنای این روزگار و آیندگان معرفی کند. امروز بار دیگر گرد هم آمده ایم تا یاد آن دانشی مرد بزرگ را گرامی بداریم. به ویژه که انتشار جلد دوازدهم فهرستواره در این ایام به نحوی تاکید بر راهی است که او آغاز کرد و تا هنگامی که می توانست قلم در دست گیرد و کتاب بگشاید دمی از پی گیری آن غافل نماند.

احمد منزوی، ابن ندیم زمان ما

رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در ابتدای این مراسم گفت:  امروز سالگرد درگذشت بزرگمردی است که سهم ما ایرانی ها و زبان فارسی را در علوم و معارف بشری بیان کرده است. خدمت ایشان برای سالها در یاد و خاطرۀ همۀ علاقه مندان به ایران و زبان فارسی باقی خواهد ماند.

سید کاظم موسوی بجنوردی گفت:البته بزرگداشت چنین مردی که به حق مرحوم آقای افشار به او لقب «ابن ندیم» زمان داد به این است که ما راه ایشان را بتوانیم ادامه دهیم. علی رغم تمام مشکلاتی که داریم امکاناتی را فراهم کردیم که بعد از آقای منزوی بتوانیم کار فهرستواره را ادامه دهیم. خوشبختانه این کاربا مدیریت آقای دکتر بهرامیان و همکارانشان به نحو احسن ادامه می یابد. کتاب هایی از فهرستواره که بعد از فوت آقای احمد منزوی تألیف می شود و هر بار یکی از دانشیان ما آن راسرپرستی می کند– البته مدیریت این کار بر عهدۀ آقای دکتر بهرامیان است – در تمام مجلدات نام بنیان گذار آقای احمد منزوی را حفظ می کنیم که این بسیار مهم است. ما این کار را برای فهرست مقالات فارسی هم انجام دادیم . مرحوم آقای افشار شش جلد از فهرست مقالات را به همت خود منتشر کرد. پس از آن کتابخانه و فیش ها و حاصل پنجاه شصت سال پژوهشی که داشت همه را به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آورد و خود نیز عضو شورای عالی علمی مرکز شد و سالهای سال در این مرکزخدمت کرد. ما زیر نظر ایشان این پروژه را ادامه دادیم و امروز هم این کار زیر نظر خانم ایران ناز کاشیان ادامه دارد. برای فهرستواره کتابهای فارسی هم همین کار را انجام می دهیم چون این مهمترین یادگار زندگی شادروان استاد احمد منزوی است .

وی در ادامه افزود: مرحوم آقای منزوی سال 69 به این مرکز پیوستند و 23 سال در اینجا به صورت فشرده کار می کردند. اولین بار من ایشان را دراتاق آقای دکترمجتبائی دیدم از ظاهرشان معلوم بود که سر و کارش با کتاب است. آقای دکتر مجتبایی ایشان را معرفی کرد که سالهای سال در پاکستان بوده اند و این خدمات را انجام داده اند. من نیز دورادور از مناقب ایشان شنیده بودم استاد منزوی گفت دربین موسساتی که دیدم ، بیشترین مجموعۀ فهارس در اینجا موجود است. بنابراین مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مناسب ترین جا برای کار ایشان بود. در همان وقت مسئلۀ فهرستواره را مطرح کرد و مقدار زیادی هم فیش داشت.من خیلی استقبال کردم و کارفهرستواره  در اینجا شروع شد، دستیارانی برای ایشان تعیین کردیم و ایشان با دم گرمی که داشت همکاران خود را به کار زیاد وادار می کرد. استاد احمد منزوی واقعا عاشق کار خود بود. امیدوارم که با ائمۀ اطهار محشور باشد. خادمین به فرهنگ و مردم مخصوصا به ایران و زبان فارسی همیشه در یاد و خاطرۀ مردم زنده خواهند ماند. من به خانواده ایشان به خویشان و بازماندگان ایشان مجددا تسلیت می گویم و امیدوارم که همیشه در دنیای پرآشوب ما آنها همیشه موفق و شادکام و بهروز باشند.

دکتر سید صادق سجادی: استاد منزوی قسمت مهمی از میراث فرهنگی ما را زنده کرد

دکتر سید صادق سجادی در ابتدای سخنان خویش گفت: آقای بجنوردی کار بسیار خوبی کردند که در اینجا از ابن الندیم یاد کردند  این مقایسه فی نفسه مطالبی را به ذهن متبادر می کند. اهمیت ابن ندیم در این بود که به عنوان یک دانشمند و وراّق بزرگ در بازار وراقان بغداد، کتابهایی را که از زیر دستش رد می شد فهرست می کرد و ما امروزه به لطف و توجه  ابن ندیم گنجینۀ عظیمی در دست داریم. اگر ابن ندیم نبود و این آثار را فهرست نمی کرد، ما از قسمت مهمی از آنچه که فرهنگ و تمدن اسلامی و مخصوصا ایرانی نامیده می شود ، ونام و نشان بسیاری از آنچه که حاصل کوشش دانشمندان تا قرن چهارم است واقعا بی اطلاع بودیم چون بسیاری از این آثار امروز در دست نیست و یگانه اطلاع ما از این آثار آن چیزی است که ابن ندیم در کتاب «الفهرست» جمع کرده است. بنابراین، بخش مهمی از اطلاعات درباره تاریخ فرهنگی خود را مرهون ابن ندیم و دیگر کسانی هستیم که در قرون قبل دربارۀ رجال علمی و آثار آنها، آثار بسیار مهم پدید آوردند. مرحوم احمد منزوی هم در حدود و ثغور ایران در عصر ما چنین وظیفه ای بر عهده شناخته بود و نتایج کار ایشان هم برای آیندگان همان نتایجی است که ما امروز از کتابی مثل «الفهرست» ابن ندیم انتظار داریم و برمی گیریم.

معاون پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: در حقیقت آقای منزوی قسمت مهمی از میراث فرهنگی ما را به اعتباری زنده کرد یعنی آثاری که در لا به لای رساله های متعدد، ناشناخته بود، فهرست نویسان مهم و بزرگ بعضی از آنها را دیده بودند و فهرست کرده بودند، قسمتی از آنها را آقای منزوی در سالهای طولانی که در شبه قاره هند مشغول به کار بود شناسایی و در فهارس متعددی که غیر از فهرستواره، در قدیم چاپ کرد و ما به لطف کوشش های ایشان می دانیم که فلان محقق و فلان ادیب و نویسنده و فیلسوف و متکلم این آثار را پدید آورده است. کاری که آقای منزوی به عنوان آخرین کار، فهرستواره انجام داد در واقع فهرس الفهارس بود و این مجموعه را از دل  فهرست های متعددی که در زمینه های  آثارایرانی و اسلامی نوشته شده بوده بیرون کشید و به نوبۀ خود کاری بسیار مهم و ارزشمند است.

دکتر سجادی افزود:  در باب ارزش فهرستواره و کوشش های مرحوم منزوی بنده اطالۀ کلامی نخواهم کرد. همکار عزیز آقای علی رفیعی کتابی در این زمینه نوشته و دوستان دیگر هم به مناسبت های مختلف مقاله نوشته اند و صحبت کرده اند اما آنچه که مهم است این است که قسمت مهمی از میراث فرهنگی ما در این کتاب مستتر است و من شخصا به سبب گرفتاری های بسیار زیادی که داشتم به این کتابها نپرداختم. این جلد آخر را که دیگر مرحوم آقای منزوی در قید حیات نبودند به رغم گرفتاری هایی که داشتم، مشغول ویرایش و تدوین شدم و قسمت دیگری را هم دوست فاضل و گرامی آقای بهرامیان در دست دارند. ظاهرا فیش های مرحوم منزوی در این جا خاتمه پیدا می کند و آن چه که بعد از این منتشر خواهد شد، در واقع ادامۀ کار آقای منزوی است ولی کار نویی است به رهبری و نظارت آقای بهرامیان و به دلیل اینکه آقای منزوی بنیانگذار این کار بودند همانطور که آقای بجنوردی فرمودند نام ایشان بر روی جلد درج خواهد شد مثل فهرست مقالات فارسی مرحوم استاد ایرج افشار که به همین ترتیب عمل کرده ایم.

دربیان اهمیت فهرستوارۀ کتابهای فارسی دکتر سجادی گفت: فهرستواره از اهمیت بسیار مهمی برخوردار است و آن این است که در تحولات سیاسی یک قرن اخیر خصوصا بعد از جنگ جهانی اول و سرانجام سقوط اتحاد جماهیر شوروی کشورهای زیادی از دل امپراتوری عثمانی و اتحاد جماهیر شوروی بیرون آمدند و مستقل شدند. غالب اینها سابقۀ سیاسی بالاستقلال ندارند، بسیاری از اینها ولایت شهرهایی بودند که به دلایل تحولات سیاسی عهد اخیر و بعد از انقراض اتحاد جماهیر شوروی مستقل شده بودند. ولی اینها به جد مشغول ساختن تاریخ برای خودشان هستند. چه تاریخ سیاسی و چه تاریخ فرهنگی. سابقۀ بسیاری از اینها از سی چهل سال فراتر نمی رود اما در حال درست کردن سابقۀ فرهنگی برای خود هستند. ما ایرانی ها با سابقۀ طولانی فرهنگی اگر نسبت به میراث فرهنگی مان بی توجه باشیم در حقیقت به تاریخ این کشورخیانت کرده ایم.

وی افزود: یکی از مهمترین جلوه های سابقۀ وجود کشور، استقلال کشور و حضور در عرصۀ سیاست و فرهنگ آثاری است که ملت پدید می آورد. خیلی ازاین آثار در تحولات زمانه از بین می رود . این اختصاص به ما ندارد در همه جای دنیا اینطور است . ما بیشتر به دلیل موقعیت جغرافیایی بیشتر در معرض هجوم بوده ایم و از این جهت شاید بیشتر آسیب دیده ایم. هر کاری که در جهت اثبات و تثبیت هویت ملی ایرانی ما باشد، جلوه های مختلف فرهنگ و تمدن ما را نشان بدهد، حتی آثاری که از میان رفته نام و نشانش استخراج شود و در اختیار گذاشته شود خدمت بزرگی است به فرهنگ و تمدن ایران و در عصر اسلامی، ایران و اسلام. آقای منزوی یکی از برجسته ترین کسانی بود که یک عمر در این راه صرف کرد. در کتابخانه های مهم شبه قاره هند و بعد به سبب اشتغال به تدوین فهرستواره با تعقل و تامل در فهرست های متعددی که دانشمندان مختلف در این یکی دو قرن از کتابخانه های مهم جهان فهرست تهیه کرده بودند اثری پدید آورد که در حقیقت ایشان قسمت عمده ای از میراث فرهنگی ما را با این کار زنده کرد و در اختیار ما قرار داد. ما امروز اگر بخواهیم ببینیم چقدر شاعران ما آثار پدید آورده اند یا در چه زمینه هایی شعر گفته اند یکی از بهترین آثاری که می شود به آن مراجعه کرد، و باید مراجعه کرد همین فهرستوارۀ کتابهای فارسی است. درست است که بسیاری از آنها ممکن است احتیاج به شرح و بسط بیشتری داشته باشد، توضیح آنچه که ذیل هر کتابی آمده ولی اجمالا اینکه آیا این کتاب موجود است، در کجا موجود است، یا درباره اش چه می شود گفت، ازاین کتاب به دست می آید و این خدمتی است که واقعا قابل قیاس با بسیاری از آنچه که خدمت فرهنگی نامیده می شود نیست. امیدوارم این کار ادامه پیدا کند آقای بجنوردی تأکید و جدیت دارد بر این کار. آقای بهرامیان شایسته و لایق ادامۀ این کار است و با تبحری که در نسخه شناسی و کار تصنیف و تالیف علمی و فرهنگی دارد. امیدوارم مثل فهرست مقالات مرحوم ایرج افشار این کار تداوم پیدا کند. این یک کار فرهنگی عظیمی است که همۀ ما باید تشریک مساعی بکنیم که ادامه پیدا کند و آنچه از دست ما برآید برای تداوم این اثر ملی بزرگ انجام دهیم.

دکتر علی بهرامیان: تألیفات دکتر منزوی در واقع نوعی مجاهدت به حساب می آیند

دکتر علی بهرامیان در سخنرانی خود در این مراسم گفت: میان انتشار جلد اول فهرستواره در 1374 ش. تا جلد دوازدهم آن در 1395ش.بیش از بیست سال فاصله است. از مقدمه جلد اول فهرست نسخه های خطی فارسی در سال 1349 ش.  پیداست که او از اواخر دهۀ 30 شمسی در اندیشۀ گردآوری فهرستی از همه نسخه های خطی شناسایی و فهرست شده فارسی در سطح جهانی بود، و چنانکه خود در مقدمه این فهرست تصریح کرده است، ملاحظۀ فهرست مرحوم خان بابا مشار در باب کتاب های چاپی فارسی او را به این اندیشه انداخت.فضلا و محققان در زمینه های گوناگون فرهنگ ایران و زبان فارسی آگاهی دارند، که برای شناسایی خاص از عالمان و شاعران گذشته های دور و نزدیک، می باید در فهرست های گوناگون نسخه های خطی در کتابخانه ها و مجموعه های ملی و خصوصی جهان مدت ها جست و جو کرد؛ دشواری های این جست و جو بر اهل تحقیق پوشیده نیست، به ویژه که کمتر کتابخانه ای همه مجلدات از فهارس نسخه های خطی در جهان را یکجا در اختیار داشته است. از گذشته های بسیار دور، کارل بروکلمان و پس از او فؤاد سزگین کوشیدند فهرست های زمان خود را در فهرست کمابیش کاملی در موضوعات جداگانه گرد آورند، مشتمل بر همۀ زبان های رایج در جهان اسلام، نخست به عربی و سپس فارسی و دیگر زبان ها اما از تهیه و تدارک فهرست کارل بروکلمان سال های مدید گذشته و از زمان انتشار کتاب بسیار ارزشمند او، انبوهی از فهارس نسخه های خطی در سرتاسر جهان نشر شده است؛ و کتاب سزگین هم در سدۀ 5 قمری متوقف می شود. با وجود این ارزش های هر دو مجموعه همچنان برجاست، زیرا اهل فضل به خوبی اطلاع و آگاهی دارند که آثار بروکلمان و سزگین فقط مشتمل بر فهرست نسخه های خطی نیست  و به واقع یک کتاب مرجع بسیار مفید برای اطلاع از انواع آگاهی ها در باب عالمان و شاعران و مشاهیر و به ویژه آثار آنهاست و شیوه یی که استاد منزوی در تألیف فهرستواره در پیش گرفت، به اغلب احتمال تحت تاثیر آن دو کتاب مهم مرجع بود. زیرا فهرستواره هم فقط گرد آوری و معرفی نسخه نیست و ذیل نام کتاب احوالی از مولف بدست داده شده، با معرفی شماری از مراجع قابل توجه، آنگاه معرفی نسخه ها در پی آن می آید.بدین ترتیب، فهرستوارۀ کتاب های فارسی بی آنکه ادعای آن را داشته باشد، در واقع یک دانشنامه یا دائرة المعارف کتاب های فارسی است و تألیف آن در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی چنین مناسبتی هم داشته است.

مدیر بخش فهرستوارۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: استاد منزوی به درستی پی برده بود که در نظر گرفتن آثار عربی در این فهرستواره، دستیابی به هدف اصلی را بسیار دور خواهد کرد و از آن گذشته، او در پی آن بود تا بر میراث زبان فارسی تأکید کند، زیرا بر این نظر بود که گرچه میراث بر جای مانده از زبان عربی هم در طول قرون و اعصار به صورت عمده حاصل علم و قلم عالمان ایرانی است، اما با وجود کشورها و مراکز مهم عربی با سرمایه های سرشار، گردآوری فهرست مشتمل بر آثار عربی برای ایران فوریت ندارد، در حالی که گردآوری و معرفی میراث زبان فارسی، وظیفه فوری فضلا و مؤسسه های ایران است و خود بی درنگ بدان مشغول شد. کاری که از حیث زبان عربی در مراکز مهم علمی جهان و جهان اسلام همچنان بر زمین مانده است.استاد منزوی نیک می دانست که زبان فارسی طی قرون متمادی عامل پیوند میان نه فقط ایرانیان، بلکه اقوام گوناگون در شبه قاره هند و ماوراء النهر و افغانستان کنونی و آسیای صغیر و سرزمین های پیوسته به خلیج فارس تا عراق بوده است و گردآوری و معرفی آن میراث انسانی، موجبات همدلی و همزبانی بیشتری میان همان ملت ها برقرار می کند.اقدام او در اقامت طولانی مدت در پاکستان و شبه قاره برای شناسایی و گردآوری میراث درخشان زبان فارسی در آن منطقه، که در 14 مجلد با عنوان فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان انتشار یافت و از مواد اصلی برای تهیه و تالیف همین فهرستواره بود، به واقع نوعی «مجاهدت» به حساب می آید و از عشق و علاقه سرشار و سوزان او به ایران و زبان فارسی حکایت می کند.گروهی که استاد منزوی طی سالیان دراز اقامت در پاکستان برای تالیف این فهرست گرد آورد، می توان گفت که پایگاه زبان فارسی را در آنجا سخت تقویت کرد و علاقه مندان به زبان فارسی را گرد هم آورد و سخت موجب همدلی شد و اگر آن پیوند ها همچنان برقرار است، فضلای ایران و شبه قاره هند مجاهدت های استاد منزوی را هرگز از یاد نخواهند برد.

وی افزود: در واقع ملاحظۀ عشق و علاقه و شور و هیجان استاد منزوی بدین کار، مسئولان و مدیران را در هر دوره یی به هدف او علاقه مند می کرد. زیرا از نزدیک می دیدند که نوع علاقۀ او، از مال و نام بسی فراتر است و هدفی بسیار والا در پس آن نهفته است. شماری از فاضلان و دانشمندان و علاقه مندان زبان فارسی در طول اقامت در پاکستان با ایشان به صورت صمیمانه همکاری می کردند که ذکر نام شریف همۀ آنها در این مجال اندک میسر نیست و به ویژه که استاد خود در مقدمۀ آثار خویش با تعهد به حفظ حقوق معنوی ایشان به نام آنها اشاره کرده است. بزرگوارانی که در سال های اقامت ایشان در پاکستان در مرکز تحقیقات زبان فارسی مسئولیتی داشته اند، آقایان: دکتر علی اکبر جعفری، دکتر مهدی غروی، دکتر سید کمال حاج سید جوادی، علی پیرنیا، دکتر احمد تمیم داری و استاد اکبر ثبوت که خود از همین خانواده هستند و از همکاران پاکستانی در راس همه جناب آقای دکتر عارف نوشاهی است که تحقیقات ارزشمند ایشان در حوزه زبان فارسی و تصوف و تاریخ شبه قاره در قالب کتاب ها و فهارس نسخه های خطی و مقاله های بسیار، غالبا مطمح نظر اهل فضل بوده و تألیف فهرست کتاب های چاپی فارسی در شبه قاره در 4 مجلد، یکی از ارزشمندترین آثار ایشان برای ثبت و ضبط میراث زبان فارسی در شبه قاره است. دیگر از همکاران استاد منزوی در آنجا می توان از این آقایان و خانم ها نام برد که غالبا در پاکستان و شبه قاره هند چراغ زبان مادری را فروزان نگه داشته اند:خانم انجم حمید، طلعت حسین رضوی، آقای محمد سلیم مظهر، محمد عباس بلتستانی، سید خضر عباس نوشاهی، بهاءالدین وکیلی و بسیاری دیگر.

وی ادامه داد: از سال 1369 که استاد کار تألیف فهرستواره را در ایران و در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی آغاز کرد، شماری از پژوهشگران و محققان  با ایشان همکاری کردند. نخست باید از سرکار خانم داودآبادی نام برد که مدت 20 سال در دستیاری استاد ایستادگی کردند تا فهرستواره به بهترین و نیکوترین وجهی منتشر شود. از هنگام اقامت در پاکستان و ایران آقای دکتر محمد حسین تسبیحی که خود بخشی از میراث زبان فارسی را در آن کشور معرفی کرده اند یار و همکار استاد بوده اند. همکار ما آقای محسن سلیمانی نیز از همکاران ثابت در سالیان اخیر بوده اند.کسانی که پس از این به نام شریفشان اشاره خواهد شد، هر یک مدتی به سهم خود با استاد همکاری داشته وکار سخت و پر مسئولیت برگه نویسی از فهارس نسخه های خطی را بر عهده گرفته اند. خانمها دکتر حبیبه دانش آموز، دکتر هدا سید حسین زاده، سمنبر میرزایی، سوزان مقصودی، مهرانگیز استخری، صغرا دودانگه، نیکتا عباس زاده، مریم مدرسی و آقایان منوچهر بشیری راد، سید مهرداد ضیائی، محمد علی بختیاری، همکار کوشا و دقیق ما سرکار خانم بادافراس در همۀ این سالها  مراحل انتشار آثار استاد را با کمال دلسوزی انجام داده اندو باید از ایشان سپاسگزار بود و البته از آقای احمد کوشکی باید سپاسگزار بود که در این سالها برای استاد زحمات بسیار متحمل شد. مایۀ کمال خوشوقتی است که مرکز دائرة المعارف با وجود مشکلات متعدد، پس از بیماری و ناتوانی و وفات استاد منزوی، هدف بزرگ او را از یاد نبرد و ریاست محترم مرکز با تشکیل شورایی عالی بر ادامۀ کار تألیف فهرستواره تأکید کردند و آن شورا مرکب است از ریاست عالیه، آقای دکتر سجادی، آقای دکتر آل داود، آقای مجیدی و این بنده. جناب آقای مجیدی ریاست کتابخانه از هز کوششی در راه تألیف فهرستواره و ادامۀ آن فرو گذار نکرده اند و سپاسگزاری از ایشان فرض است. به ویژه باید براین نکته تأکید کنم که با انتشار مجلد دوازدهم فهرستواره، یعنی بخش باقی مانده از موضوع منظومه ها که به کوشش استاد ارجمند جناب آقای دکتر سجادی منتشر شده است، در واقع تألیف استاد منزوی به پایان رسیده و نام ایشان به عنوان بنیانگذار فهرستواره در هر مجلد با کمال افتخار درج خواهدشد. چنانکه دربارۀ فهرست مقالات فارسی به بنیانگذاری مرحوم استاد ایرج افشار و تألیف سرکار خانم کاشیان چنین شده است. البته باید از جلد سوم فهرست نسخه های عکسی مرکز هم که در واپسین مراحل غلط گیری مطبعی است، به عنوان آخرین تالیف استاد منزوی یاد کرد. ازین پس فهرستواره بر مبنای برگه هایی که شمار آنها بالغ بر 900 هزار تاست و تکمیل سایر اطلاعات از فهارس جدید الانتشار و آگاهی های دیگر، تالیف خواهد شد. در اینجا باید از سرکار خانم دکتر زندی که پس از استاد به جمع همکاران فهرستواره پیوستند یاد و سپاسگزاری کنم.در پایان بر خود فرض می دانم از لطف و حسن ظن ریاست محترم مرکز و شورای عالی فهرستواره نسبت به خود سپاسگزاری و بر ادامه راه فهرستواره که بنابر محاسباتی بالغ بر 25 جلد خواهد بود تاکیدکنم.

آخرین سخنران این مراسم دکتر محمد ابراهیم ذاکر از خویشان مرحوم استاد احمد منزوی بود. دکتر ذاکر گفت: : برای من مایۀ افتخار است که در جمع شما هستم تا تشکر و قدردانی خانواده را در برگزاری این مراسم و مراسم های گذشته بازگو کنم. استاد احمد منزوی از طرف پدری از یک خانوادۀ بسیار نیرومند در کارهای بازرگانی بود که در کنار آن به فرهنگ و ادب اشتغال داشتند . پدرشان آقا بزرگ تهرانی که همه او را می شناسید از خدماتش به فرهنگ و جهان اسلام و تشیع و ایران آگاه هستید. پدربزرگش علی نویسندۀ کتابی در زمینۀ تاریخ جنبش تنباکواست. پدر علی، محمد رضا هم نویسنده بود و جد اعلای آنها محمد محسن که آقا بزرگ به نام اوست همراه با معتمد السلطنه در سال 1248 قمری از رشت به تهران می آید و بنیان یکی از نخستین چاپخانه های تهران را می گذارد. درنتیجه استاد احمد منزوی در دامان یک خانوادۀ فرهنگی بزرگ شد. زحمات استاد احمد منزوی را دوستان به خوبی بیان کردند. اینکه به فرهنگ و تمدن فارسی کمک می کردند بر کسی پوشیده نیست. متاسفانه خانواده  منزوی انتظار داشت درمراسم رونمایی که یک ماه پیش از آخرین جلد فهرستواره برگزار شد شرکت می کردند و نام استاد احمد منزوی روی جلد کتاب می بود. درست است که استاد احمد منزوی بنیانگذار این فهرستواره بود ولی من فکر می کنم برای امانت داری باید نام ایشان و نام افرادی که به نحوی در این کتاب کار کردند و برای چاپ آن کوشش کردند حتما باید روی جلد باشد. از جانب خودم و دختران استاد احمد منزوی و خانوادۀ بزرگ منزوی از آقای بجنوردی و مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و کارکنان آن، سپاسگزارم.