برای «فیرحی» اندیشمندی متین / نجفقلی حبیبی

1399/8/22 ۱۲:۳۶

در آغاز بحث باید فقدان و درگذشت دكتر فیرحی را به خانواده و به خودم و دیگر دوستان و شاگردانش از یك سو و به جامعه علمی ایران از سوی دیگر تسلیت عرض كنم. دكتر فیرحی یكی از فضلای بسیار ارزشمند دوره معاصر بودند كه هم خوب درس خوانده بود و هم اخلاق‌مدار بود. هر كدام از این موارد در جای خود قابل تحسین است و دكتر فیرحی از هر دو آنها بهره‌مند بود و تعهد علمی‌اش را نیز حفظ كرده بود.

در آغاز بحث باید فقدان و درگذشت دكتر فیرحی را به خانواده و به خودم و دیگر دوستان و شاگردانش از یك سو و به جامعه علمی ایران از سوی دیگر تسلیت عرض كنم. دكتر فیرحی یكی از فضلای بسیار ارزشمند دوره معاصر بودند كه هم خوب درس خوانده بود و هم اخلاق‌مدار بود. هر كدام از این موارد در جای خود قابل تحسین است و دكتر فیرحی از هر دو آنها بهره‌مند بود و تعهد علمی‌اش را نیز حفظ كرده بود. آنچه از دكتر فیرحی در ذهن و یاد دانشجویان و دوستانش به جا خواهد ماند، تسلط ایشان بر مفاهیم و فراز و فرودهای رشته‌ای است كه سال‌ها در آن تحصیل كرده و تعهدش به آنچه درسش داده بود. علاوه بر این، دكتر فیرحی به رشته‌های فرعی مرتبط با تخصصش و مفاهیم موجود در آنها نیز تسلط داشت و همین مساله او را به چهره‌ای متمایز تبدیل كرده بود.

شاگردان و دوستان دكتر فیرحی هرگز تلاش او را برای تبیین آرمان‌های مادی و معنوی جمهوری اسلامی از یاد نخواهند برد. ایشان برای تبیین مفاهیمی چون «جمهوریت اسلام» و «دموكراسی» و زیرشاخه‌هایش چون «عدالت»، «آزادی» و «مشاركت مردم در حاكمیت» تلاش‌های بسیاری را انجام داد و زحمت‌های بسیاری را متحمل شد. با همه اینها و در نظرگیری ویژگی‌های دكتر فیرحی، باید گفت كه بزرگ‌ترین خصیصه او، شخصیت محترم، فاضل، مودب و متینی است كه داشت. خصیصه‌هایی كه كمتر اتفاق می‌افتد فردی همه آنها را باهم داشته باشد.

دكتر فیرحی شخصیتی دلسوز و متعهد بود. در تمام حدود 20 سال اخیر كه بنده با ایشان آشنا بودم، خاطرم نیست حتی لحظه‌ای تعهد اخلاقی و علمی‌اش را زیر پا بگذارد. او یا درباره مساله‌ای اظهارنظر نمی‌كرد یا اگر چنین می‌كرد، قطعا نهایت تلاش خود را به كار می‌بست تا اولا به موضوع مورد بحث و حواشی احتمالی‌اش مسلط باشد و ثانیا به هنگام طرح بحث، تمام جوانب موضوع را برای شنودگان یا خوانندگان مطرح می‌كرد و اینطور نبود كه بحثی نیمه‌كاره رها كند.

خاطرم هست در دوران حیات آقای هاشمی‌رفسنجانی و ریاست ایشان بر مجمع تشخیص مصلحت نظام، گروه علمی در این نهاد زیر نظر دكتر فیرحی تشكیل شده بود كه یكی دو مرتبه هم از بنده برای حضور در این جمع دعوت به عمل آمده بود. برای من بسیار قابل توجه بود كه در این جلسات برخلاف آنچه انتظارش را داشتم، تمام مباحث بنیادین درباره موضوعاتی نظیر آزادی از دوران مشروطیت مطرح شده و مباحث به شكلی عمیق و كاملا عالمانه پیگیری می‌شد.

آنچه از این جلسات در خاطرم مانده، آن است كه ایشان نه فقط به بهترین شكل ممكن و در عین متانت و ادب جلسات را اداره می‌كرد بلكه تمام حاضران نیز با اشتیاق غیرقابل وصفی به موضوعات مطرح شده می‌پرداختند. یكی از كارهای آن روزهای ایشان كند و كاو در كتاب «تنبیه المله و تنزیه الامه» آیت‌الله نایینی بود كه به قصد موشكافی در باب حكومت اسلامی مشروطه یا مشروعه و در نهایت دستیابی به بهترین شیوه حكومت در اسلام با طرح مسائل مختلف حكومت كه غالبا به موضوعات جمهوری اسلامی نیز از طریق سوال و جواب‌ها كشیده می‌شد. به عقیده من دكتر فیرحی تمام عمر خود را صرف این قبیل مسائل كرد تا بتواند چنین مفاهیمی را به صورت علمی برای مسوولان و مردم تبیین كند و گره‌های مفهومی حكومی اسلامی را باز كند.

این تخصص و حوصله بی‌آنكه گرفتار شتابزدگی یا تردید افكنی شود نهایت كوشش می‌كرد تا همه جوانب موضوع دیده شود و آزادانه و بدون تعصب یا پنهانكاری یا عوام‌زدگی ابهامات مساله باز شود تا معلوم شود مشكل چیست بعد پله پله و آرام به حل معضلات می‌پرداخت و چون نه تعصب بود و نه تظاهر یا جلب نظر این و آن بلكه مقصود فقط كشف حقیقت بود آن بحث‌ها بسیار مورد توجه واقع می‌شد و البته یكی از عوامل آن تسلط ایشان بر همه جوانب و جهات موضوع از استدلال‌های اصولی و فقهی و شرعی گرفته تا براهین و حجت‌های عقلی یا حتی سندی و تاریخی.

متانت دكتر فیرحی نه فقط در جلساتی از این قبیل بلكه در جلسات خصوصی و علمی كه ما گاهی برگزار می‌كردیم نیز كاملا محسوس و مشهود بود. ایشان مطالب و موضوعات را با دید تخصصی به معنای واقعی كلمه، بررسی می‌كرد و در كمال ادب و متانت و آرامش، موضوعات و دیدگاه‌های مدنظرشان را بیان می‌كردند و اگر احساس می‌كرد موضوع به مقدماتی نیاز دارد بدون اینكه خودش را فریب دهد و به مغالطه روی آورد یا دیگران را به دام مغالطه بیندازد یا به بعد احاله می‌كرد یا كوشش می‌كرد با طرح مقدمات بحث، زمینه را برای ورد صحیح به مساله و در نهایت حل آن آماده كند تا زمینه طرح صحیح و فهم دقیق مساله فراهم شود و البته این روش هم تسلط علمی می‌خواهد و هم وجدان علمی تا انسان هم خود در دام معاطه نیفتد و هم دیگران گمراه نكند. ارزش این متانت وقتی روشن می‌شود كه می‌بینی كسانی بدون آنكه اطلاعات كافی درباره مساله‌ای داشته باشند، نه فقط به اظهارنظر درباره آن می‌پردازند بلكه به اصطلاح با شلوغ كاری می‌خواهند تا بتوانند از این طریق جایی برای خود در میان متخصصان ایجاد كرده و خود را مطرح كنند اما دكتر فیرحی (رحمت‌‌الله علیه) هرگز چنین انسانی نبود.

در واقع دكتر فیرحی همان طور كه عرض كردم یا وارد موضوعی نمی‌شد یا اگر می‌شد، با مطالعه و آگاهی و تسلط كافی بود. نه من و نه هیچ یك از دوستان و نزدیكان ایشان به خاطر ندارد كه دكتر فیرحی به اظهارنظر درباره موضوعی پرداخته باشد كه درباره آن اطلاعات كافی ندارد. دكتر فیرحی همواره تلاشش بر آن بود كه اگر قرار بر انجام سخنرانی در نشستی داشت، به گونه‌ای سخن بگوید كه وقت شنودگان را تلف نكرده باشد. او همواره می‌كوشید چیزی به دیگران بیاموزد و آنان را درباره مساله و موضوعات بنیادین مطرح شده وادار به فكر كردن كند.

همه این موارد در كنار هم نشانگر آن است كه فقدان دكتر فیرحی نه فقط برای حوزه علوم سیاسی و پژوهشگران حوزه انقلاب اسلامی كه برای جامعه علمی كشور یك ضایعه تلخ و دردناك است و باید امیدوار بود كه خداوند صبری برای تحمل درد فقدان آن استاد بزرگ به خانواده محترم ایشان و تمام دوستان و نزدیكان‌شان و مجامع علمی كشور عنایت كند.

 پژوهشگر فلسفه اسلامی

منبع: روزنامه اعتماد