1393/5/25 ۰۸:۳۱
بیست و چهارم مردادماه، هفتادوهشتمین سالروز ارتحال علامه میرزا محمد حسین غروی نائینی، استاد و مرجع بزرگوار حوزه علمیه نجف اشرف، فقیه اندیشمند و نظریه‌پرداز نهضت مشروطیت ایران است. فقیه بزرگواری كه در اوج جنبش مشروطه‌خواهی مردم ایران، با هدف «محدود كردن نظام استبدادی و برقراری حكومت مشروط به قانون، رأی مردم و احكام شرع»، با تدوین كتاب ارزنده «تَنبیهُ الاُمَّه و تَنزیهُ الملّه»، این اهداف آرمانی را در قالب و چهارچوب فقه پویای تشیع، تحلیل، تدوین و اجرایی كرد، و نهضت آزادیخواهانه مردم ایران را در آغاز قرن بیستم میلادی و نیمه اول قرن چهاردهم هجری، در میان ملل جهان و امت اسلامی شاخص و برجسته نمود.
این كتاب كه در كوران انقلاب مشروطیت ایران، نقش مهم و اساسی در رشد فكری مردم و نخبگان داشت و به این نهضت، مبنا، قوام و انسجام فكری بخشید، برای سومین‌بار در سال 1334ش با پاورقی و توضیحات مجاهد نستوه آیت‌الله سیدمحمود طالقانی(ره) تجدید چاپ شد و در سالهای پس از شكست نهضت ملی شدن نفت و تحقق كودتای 28 مرداد 1332، زمینه‌ساز روندی جدید از مبارزات ملی ـ اسلامی در ایران شد؛ زیرا دقیق‌ترین و شاخص‌ترین منبع فكری شیعی در خصوص تعدیل، تحدید و حذف استبداد و برقراری آزادی، قانون و حكومت مردمسالار تا آن دوران بود.
تبارشناسی میرزا
محمدحسین نائینی نجفی مشهور به «میرزای نائینی» در سال 1239 ش/1276ق در شهر نائین متولد شد. تحصیلات مقدمات علوم دینی را در حوزه علمیه این شهر و دوره سطح را در حوزه علمیه اصفهان سپری كرد. میرزا محمدباقر نجفی، حكیم جهانگیرخان قشقایی و ابوالمعالی كلباسی از جمله استادان وی در حوزه دینی اصفهان بودند. میرزا برای درك دوره‌های عالی علوم اسلامی عازم عتبات عالیات شد و در سه شهر سامرا، كربلا و نجف اشرف، دوره خارج فقه و اصول را طی كرد. در سامرا نزد «میرزای بزرگ شیرازی» و «سیدمحمد فشاركی اصفهانی»، در كربلا نزد «سید اسماعیل صدر» و در حوزه دینی هزار ساله نجف از محضر صاحب كفایه (آخوند خراسانی) تلمذ كرد. آنگاه خود در زمره مراجع قرار گرفت و در مقام یك استاد برجسته اصولی، فقیه، حكیم و ادیب، حوزه و حلقه درسی شاخصی را تشكیل داد.
حلقه درسی میرزای نائینی در نجف، از همان آغاز پررونق و شاخص بود و طلاب و فضلای برجسته و با استعداد حضور می‌یافتند. «وسعت معلومات و اطلاعات شیوه بیان و استدلال و قدرت جمع‌بندی مطالب»، از جمله خصوصیات تدریس وی بود. به نوشته آیت‌الله طالقانی(ره)، علامه نائینی كه همواره از جهت احترام و ادب در محضر درس خارج آخوند خراسانی حاضر می‌شده، علاوه بر قدرت و نبوغ فكری كه در اصول و فقه داشت، در فلسفه و كلام و ادبیات و علوم اجتماعی نیز صاحب نظر و اندیشه بود. با استدلال و منطق و شمرده و آرام، سخن و درس می‌گفت. به هنگام درس و بحث، حركات دست و صورتش آرام بود و ابهّت و وقار خاصی داشت. گونه كشیده، بینی و پیشانی بلند و برآمده و موی تنكش، چهره فلاسفه قدیم یونان مانند سقراط و افلاطون را عیان می‌نمود و نزدیك به نود سال حیات نورانی‌اش به طول انجامید.»
بسیاری از شاگردان حلقه درس میرزای نائینی، خود از فقها و مراجع بزرگ و اساتید برجسته نیم قرن گذشته حوزه‌های نجف، قم و مشهد بوده‌اند. بزرگانی همچون آیات عظام: سید محسن حكیم، سید محمود حسینی شاهرودی، سیدجمال‌الدین گلپایگانی، سیدمحمد حجت كوه‌كمره‌ای، سیدمحمد هادی میلانی، شیخ محمدتقی آملی، سید ابوالقاسم خویی، علامه طباطبایی و میرزا هاشم آملی» و دهها تن از فضلا و فقهای شاخص دیگر خوشه‌چین معارف آن استاد بزرگ و زعیم حوزه علمیه بودند.
فعالیتهای سیاسی
میرزای نائینی كه در جریان جنبش ضد استعماری تنباكو به زعامت استاد بزرگوارش میرزای بزرگ شیرازی در سال 1270ش شاهد تحرك تاریخی مرجعیت برای مقابله با استبداد و استعمار و برقراری عدالت و آزادی و دفاع از استقلال مملكت اسلامی بود، در مراحل بعد و در راه تحقق این اهداف، پیشگام تحولات اجتماعی گردید و همگام با سایر مراجع بزرگ حضور سیاسی موفق و همه جانبه داشت. اهم محورهای شاخص تحركات سیاسی این زعیم روشن بین به شرح ذیل است:
1ـ انقلاب مشروطیت ایران: در جریان انقلاب مشروطیت ایران، مراجع ثلاث نجف اشرف (آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و حاجی میرزا حسین تهرانی) از حركت ضد استبدادی مردم ایران كه زیر نظر علمای بزرگ تهران (مانند سید محمدطباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی) صورت می‌گرفت و هدف از این نهضت، « تعدیل، تحدید و حذف نظام استبدادی و برقراری حكومت مشروطه برمبنای رأی مردم و حاكمیت قانون» بود، حمایت می‌كردند. در این روند علامه نائینی به عنوان یك مرجع و استاد برجسته حوزه نجف از حركت اصلاحی مراجع و آخوند خراسانی حمایت می‌كرد و برای رشد، اعتلا و غنای فكری این جنبش مردمی تلاش نمود و كمك فكری فراوانی را در مقام مشاوره به این بزرگواران می‌داد.
2ـ كمك به استقلال عراق
پس از پایان جنگ جهانی اول و تلاش دولت انگلستان برای توسعه نفوذ سیاسی در منطقه خاورمیانه عربی و تلاش مردم و علمای عراق در سال 1920م برای كسب استقلال این كشور و تقابل استعمار انگلیس با جنبش استقلال‌طلبانه مردم عراق، علامه نائینی با صدور فتوایی مبنی بر «حرام بودن انتخاب حاكم بر سرزمین عراق توسط كفار بیگانه» مردم را به قیام علیه قدرتهای استعماری فراخواند. به همین جهت دولت انگلیس كه در آن دوران قیومیت اكثر مناطق خاورمیانه و از جمله عراق را پس از جنگ اول جهانی به عهده داشت، برای مقابله با قیام و نهضت مردم عراق، اقدام به تبعید مراجع بزرگی همچون علامه نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی از عراق نمود.
این مسئله در نهایت بر اثر فشار مردم و سایر نخبگان سیاسی و علمای عراق و عذرخواهی رسمی پادشاه این كشور و رجعت محترمانه این بزرگواران به نجف اشرف در پی چند ماه اقامت در شهر قم، پایان یافت.
3ـ نظریه‌پردازی فقهی مشروطیت
فكر اصلاح‌طلبی، تجدد و ترقی‌خواهی از نیمه اول سده سیزدهم هجری در ایران مطرح شد و بسیاری از نخبگان برای خروج ایران از مدار بسته توسعه‌نیافتگی فرهنگی و سیاسی، و ورود به مدار توسعه، رشد و پیشرفت، به نظریه‌پردازی پرداختند.
قائم‌مقام فراهانی و میرزا تقی‌خان امیركبیر از نخبگان داخل حكومت قاجار، طالبوف و ملكم خان از حلقه روشنفكران تجددگرا و متمایل به غرب، سیدجمال‌الدین اسدآبادی از پیشگامان مدافع توسعه و پیشرفت ایران با تكیه بر فرهنگ و تمدن غنی ایرانی ـ اسلامی و با اعتقاد به لزوم بهره‌برداری معقول، صحیح و منطقی از تمدن غرب، از جمله برجستگان این حركت بودند. روندی كه در نهایت با پیروزی مردم در «جنبش تنباكو»، زمینه را برای «جنبش مشروطیت» مساعد ساخت و تفكر سیاسی سیدجمال را برجسته‌تر نمود؛ ولی حلقه مفقوده و خلأ فكری شاخص در مسیر تحقق «فكر توسعه و ترقی و اصلاحات» و تغییرجهت حكومت از استبداد مطلقه به نظام مشروطه، تبیین مبانی فقهی آن بود. مسئولیت عظیمی كه با توجه به فضای دینی جامعه ایران، می‌توانست كلید توسعه و رشد و ترقی این سرزمین باستانی و متمدن باشد.
این كار بزرگ با همت و ذهن پویای علامه نائینی به انجام رسید و حركت بزرگ مردم ایران در سایه فقه پویای شیعی از مبنای مستحكم اعتقادی برخوردار شد. میرزای نائینی با تدوین كتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» جامعترین دفاع فقهی را از حركت آزادیخواهانه و عدالت‌طلب مردم ایران نمود. در واقع با انتشار این كتاب، علامه نائینی به نمایندگی از مرجعیت و علما، جامعترین نظریه دینی را تا آن مقطع، از لزوم «تحدید استبداد» و برقراری حكومت و نظام مشروط به آرای مردم و حاكمیت قانون نمود. میرزا ضمن غیرمشروع خواندن تمامی حكومتهای غیردینی در عصر غیبت، شكل مشروطه حكومتی را از دیگر اشكال حكومت به‌ویژه استبداد مطلقه، مقبول‌تر و عقلانی‌تر دانست؛ زیرا به واسطه آن، قدرت حاكم، محدود شده و میزان مشخصی از حاكمیت به مردم واگذار می‌گردد. به گفته این بزرگوار: «مساوات در برابر قانون و حاكمیت مردم، زیربنای حكومت پیامبراكرم(ص) در مكه را تشكیل می‌داده است.»
تأیید نجف و مرجعیت از كتاب
شایان ذكر است كه ارزش و اهمیت تدوین كتاب «تنبیه‌الامه» و انتشار آن در سال 1327ق برای حوزه علمیه نجف و مرجعیت شیعه چنان بااهمیت بود كه دو تن از مراجع بزرگ این حوزه یعنی آیات عظام آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی بر آن تقریظ نوشتند و این كتاب ارزشمند با تأیید و تقریظ این بزرگواران در آغاز كتاب منتشر شد. با انتشار این كتاب، در واقع نگاه مراجع بزرگ نجف در خصوص اثبات مشروعیت مشروطه مشخص گردید. همچنین «خطوط اصلی اصول سیاسی و اجتماعی سیاسی و نقشه و طرح و هدف كلی حكومت اسلامی» برای نخستین بار از قلم و نگاه یك فقیه برجسته و مرجع دینی، ارائه شد.
در حقیقت با این اقدام به موقع مرجعیت شیعه، «برای كسانی كه خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره اداره جامعه بودند، با مدارك دقیق و منطق فقهی قوی، راه باز و شفاف شد و زمینه برای مطالعات بیشتر، دقیق‌تر و همه‌جانبه‌تر مساعد گردید. در واقع طرفداران نهضت مشروطه بهتر می‌توانستند از مبانی دینی و فكری آن دفاع نمایند».
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید