فرزند وفادار مشروطه / عصمت بابادی

1397/1/21 ۰۹:۰۱

نگاهی به قیام شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی فرزند حاجی عبدالحمید خامنه‌ای در سال 1297هجری قمری در قصبه خامنه از توابع تبریز پا به عرصه وجود گذاشت. حاجی عبدالحمید پدر شیخ در روسیه تجارت می‌کرد. شیخ محمد خیابانی در کودکی در خامنه به مکتب سپرده شد مقدمات دروس معمول آن زمان را تمام و برای نخستین بار به روسیه مسافرت کرد و مدتی در تجارتخانه پدرش به آموزش و رموز اقتصاد زمان مشغول و پس از چندی به تبریز بازگشت. وی برای بار دوم وارد تحصیل شد و این بار به تحصیل علوم دینی پرداخت. فقه و اصول را نزد حجت‌الاسلام حاج میرزا ابوالحسن انگجی مجتهد فراگرفت و علم هیأت و نجوم و حساب را از میرزا عبدالعلی منجم معروف فرا گرفت و در علم حکمت، کلام و ادبیات نیز مهارت داشت.

وی در جوانی قبل از انقلاب مشروطه، حدود دو سال ظهرها در مسجد جامع و صبح و شب‌ها در مسجد کریم خان واقع در محله خیابان تبریز امامت کرد و هنگامی امامت این مساجد را به عهده گرفت که پدر زنش حاج سیدحسین آقا پیشنماز آن محله فوت کرد. شیخ محمد خیابانی یک عالم متوسط المقام بود. با وجود این، در تبریز منزلت والایی داشت و در مجلس دوم نماینده این شهر بود. خیابانی همراه با یارانش در حزب دموکرات آذربایجان در سال 1920میلادی- 1299هجری شمسی یک دولت انقلابی خودمختار در تبریز تأسیس کردند و نام آذربایجان را به آزادیستان تغییر دادند. دولت خیابانی شش ماه دوام داشت و سپس به دست بریگاد قزاق ایران سرکوب شد. جنبش خیابانی گرچه محدود به آذربایجان بود اما قصد جدایی طلبانه نداشت بلکه بازتابی از جنبش مشروطه خواهان بود که اهدافی میهن پرستانه داشت و بنیان عاطفی آن اسلام بود.

تحلیل قیام شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی از آزادیخواهان و مجاهدین دوره مشروطه در تبریز با یارانش در تمام مراحل انقلاب مشروطه و مبارزه با نیروهای استبداد در کنار دیگر آزادیخواهان مانند ستارخان و باقرخان و... به کوشش برخاسته بود و چون پس از انقلاب روسیه، در تبریز کنسولخانه آلمان با اسلحه و مهماتی که برای تحویل به نیروی عثمانی گردآورده و به علت صلح روس و عثمانی از تحویل آنها منصرف شده بود، به یک کانون ضد ملی و شاید به یک مرکز انقلابی برای واژگون کردن رژیم مشروطه در آذربایجان مبدل شده بود و از طرف دیگر برخلاف تمایل آزادیخواهان تبریز، دولت مرکزی بار دیگر عبدالمجید عین الدوله را به فرمانروایی آذربایجان انتخاب کرده بود و نیز پاره‌ای مسائل داخلی و اختلاف رأی و عقیده و مسلک سیاسی که بین خیابانی و دیگران بود بتدریج مقدمات قیام خیابانی علیه دولت مرکزی فراهم شد. خیابانی مردی سیاستدان بود اما در کارهای حزبی و سازمانی خیلی مقید به موازین نظام نامه‌ای نبود و در این مورد با اعضای حزب دموکرات اختلاف داشت.

از جمله مهم‌ترین اقدامات شیخ محمد خیابانی باید به اعتراض به اولتیماتوم روسیه اشاره کرد. روز چهارشنبه هفتم آذر 1290 هجری شمسی - هفتم ذیحجه 1329هجری قمری اولتیماتوم روس به ایران رسید و سه خواسته از ایران داشت.

1- مستر شوستر و مستر فولکر از کارهای ایران برکنار باشند. 2- دولت ایران پس از آن کسی را از بیگانگان برای کارهای خود بدون اطلاع دو دولت نخواهد. 3- هزینه آمد و رفت لشکرکشی روس‌ها را که به رشت و انزلی، لشکر آورده بودند تعهد و بپردازد و در پایان برای دادن پاسخ ایران فقط 48 ساعت فرصت قائل شده بودند وگرنه سالدات و قزاق به سوی قزوین پیشروی خواهند کرد. به محض انتشار این خبر در تهران، تبریز، رشت و دیگر شهرهای ایران علیه روسها جنبشی برپا شد. وزیر امور خارجه یادداشت روسها را در مجلس خواند که با واکنش نمایندگان مجلس روبه‌رو شد. شیخ محمد خیابانی، شیخ اسماعیل هشترودی و شیخ رضا دهخوارقانی در این مجلس داد سخن دادند.

متأسفانه عدم پشتیبانی دولت از مجلس و پافشاری بر قبول اولتیماتوم کار کشاکش میان نمایندگان مجلس و دولت را به جای باریک کشاند و روس‌ها در بیست و نهم ذیحجه 1329هجری قمری در تبریز دست به کشتار آزادیخواهان زدند. سرانجام در روز دوم دی ماه برابر محرم 1330هجری قمری با تشکیل جلسه‌ای در دربار این ضربه بشدت هرچه تمامتر بر پیکر آزادی و مشروطیت ایران فرود آمد. در همین هنگام، به وسیله سالدات‌ها و قزاق‌های تزاری آزادیخواهان آذربایجان را به جرم آزادیخواهی و استقلال، در تبریز به دار آویختند. نتیجۀ نهایی تمام کشمکش‌ها و خونریزی‌ها و به دار آویختن میرزا علی ثقة الاسلام تبریزی و سایر مجاهدان تبریز، بسته شدن مجلس شورای ملی و انحلال دوره دوم قانونگذاری بود. در این مدت خیابانی به قفقاز پناه برد و بعدها به وساطت امام جمعه تبریز برگشت.پس از قبول اولتیماتوم روس‌ها، سربازان تزاری آذربایجان را اشغال کردند. با سرنگونی نظام تزاری روسیه در سال 1917میلادی، روسیه از آذربایجان دست برداشت. خیابانی در رأس این جریانات قرار داشت. آزادیخواهان برای انتشار افکار آزادیخواهانه روزنامه‌ای به نام تجدد به مدیریت خیابانی منتشر کردند.خیابانی در تداوم فعالیت‌هایش ضمن تلگرافی به دولت پیشنهاد کرد که حاکمی مورد اعتماد ملت به آذربایجان اعزام کند و همچنین خواهان اعمال اصلاحات در ادارات و تصفیه مأموران فاسد و نالایق شد. هنگامی که جنگ جهانی اول به آخرین روزهای خود نزدیک ‌شد عثمانی‌ها در شعبان1337هجری قمری به آذربایجان سرازیر ‌شدند. نتیجه این تجاوز برای خیابانی و یارانش دستگیری، زندانی شدن و تبعید به قارص (از شهرهای عثمانی) بود، عاقبت عثمانی‌های شکست خورده در جنگ جهانی اول، بعد از دو ماه مجبور به تخلیه ارومیه شدند. با بازگشت خیابانی و یارانش از تبعید، مبارزات آزادیخواهانه رونقی دوباره یافت. در این ایام قرارداد 1919میلادی در روز هفدهم مرداد سال 1298 هجری شمسی بین ایران با دولت انگلیس بسته شد. به موجب این قرارداد تمامی تشکیلات نظامی و مالی ایران تحت نظارت انگلیسی‌ها قرار می‌گرفت و امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه ایران نیز به آنها واگذار می‌شد. پس از آن انگلیسی‌ها یک هیأت نظامی به ریاست ژنرال «دیکسون» و یک هیأت مالی به ریاست «آرمیتاژ اسمیت» برای تشکیل سازمان جدید ارتش ایران و اداره امور مالیه کشور به ایران فرستادند. این قرارداد در ایران با مخالفت شدید افکار عمومی روبه رو شد.

ستیز بر سر قرارداد1919 میلادی منتهی به زدن آخرین جرقه جهت شعله ور شدن خرمنی شد که در طول سالیان در ایران و به تبع آن در آذربایجان انباشته شده بود. ریشه قیام شیخ محمد خیابانی در واقع به اواخر سال 1295 هجری شمسی - اوایل1917 میلادی برمی‌گشت. روس‌ها پس از انقلاب اکتبر میلادی 1917مقادیر زیادی سلاح و مهمات از جمله بسیاری سلاح‌های سنگین را پشت سر رها کردند. دموکرات‌ها بیش از نیمی از این جنگ افزارها را ضبط کرده و بقیه را برای دولت گذاشتند. هم در تبریز هم در کل آذربایجان به‌دلیل برداشت بد محصول و نیز غارت و چپاول روس‌ها واحتکار تجار، قحطی رواج داشت. آسوری‌ها سر به طغیان برداشتند و چندین روستا را بویژه در ارومیه و سلماس غارت کردند. خیابانی و اسماعیل نوبری جز فشار آوردن به حسن اسفندیاری، معروف به حاج محتشم السلطنه والی آذربایجان کار چندانی از دستشان بر نمی‌آمد او در نهایت جمعی از قزاق‌های ایرانی را برای جلوگیری از آنها فرستاد که شکست خوردند اما در مبارزه با قحطی در تبریز فعال بودند.

قیام در 19فروردین 1299هجری شمسی شروع شد و خیابانی یارانش را به ساختمان روزنامه تجدد فراخواند. آزادیخواهان بیانیه‌ای صادر کردند. در آن، خلاصه درخواست آزادیخواهان چنین گفته شده بود:«در دو کلمه، پرگرام آزادیخواهان عبارت از این است، برقرار داشتن آسایش عمومی، از قوه به عمل درآوردن رژیم مشروطیت.» بدین ترتیب، قیام آذربایجان آغاز شد. خیابانی اداره‌های دولتی را به تصرف خود درآورد و در تیر ماه مقر حکومتش را از ساختمان تجدد به عالی قاپو که محل اقامت والی بود انتقال داد. درک خیابانی از مبارزه درکی ملی بود. خیابانی اعلام کرد:«همه ایرانیان در این خاک پاک شریکند و مانند شرکای با ناموس و وجدان باید در آبادی و آزادی و استقلال آن بکوشند. این قیام می‌خواهد ایران را آزاد کند و اصول حاکمیت ملی را در ایران تأسیس کند.» بنابر پیشنهاد حاجی اسماعیل امیرخیزی، یار و همراه خیابانی، بدین مناسبت که آذربایجان در کسب آزادی و مشروطه کوشش فراوان به کار برده است نام آذربایجان به آزادیستان مبدل شد و به دستور خیابانی کاغذها و تمامی اوراق رسمی را با عنوان آزادیستان چاپ کردند. قیام خیابانی شش ماه طول کشید. در طول این دوران خیابانی به بیان و توسعه مرام در بین مردم و بسط قدرت قیام در منطقه پرداخت. با شروع قیام، میزا حسن خان وثوق الدوله کوشید تا آن را سرکوب کند اما کاری از پیش نبرد. سپس نوبت به میرزا حسن‌خان پیرنیا (مشیرالدوله) رسید. او برای شکست قیام شیخ محمد خیابانی، مهدی قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه) را برگزید. خیابانی اعلام کرد که مخبر السلطنه به تبریز نیاید. مخبرالسلطنه که نتواست خیابانی را از قیامش منصرف کند شهر را ترک کرد و به قزاقخانه رفت و عده‌ای از هواداران خیابانی با مخبرالسلطنه پنهانی پیمان بستند. مخبرالسلطنه به وسیله قزاق‌ها توانست عالی قاپو و ساختمان تجدد را بگیرد. سرانجام در 21 شهریور 1299 هجری شمسی که بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای برچیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفته بودند و نیروی اندکی در شهر مانده بودند قزاق‌های مسلح به دستور مخبرالسلطنه به شهر ریختند و تمام نیروها را یا خلع سلاح کردند یا کشتند و شیخ محمد خیابانی را در روز22 شهریور1299 هجری شمسی در مخفیگاهش در خانۀ شیخ حسنعلی میانجی پیدا کردند و وی را با شلیک چند گلوله به‌دست اسماعیل قزاق به شهادت رساندند.

منابع:

آذری، علی، قیام شیخ محمد خیابانی، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، 1354.

خیابانی، بهرام، نطق‌های شیخ محمد خیابانی، تهران، انتشارات احسان، ۱۳۳۷.

شمیم، علی اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، انتشارات مدبر، 1384.

کسروی، احمد، قیام شیخ محمد خیابانی، ویرایش و مقدمه از محمدعلی کاتوزیان، تهران، نشر مرکز، 1376.

کسروی، احمد، تاریخ هجده ساله آذربایجان یا سرنوشت گردان و دلیران، چاپ هفتم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1355.

منبع: روزنامه ایران

نظر دهید