آزادی به روایت شهید مطهری بازیابی پیشگامی در آزادی

1396/6/26 ۰۸:۲۵

آزادی یکی از اصلی‌ترین شعارهای انقلاب اسلامی و پیش‌برنده مطالبات مردمی در هنگامه مبارزه با رژیم پهلوی برای نیل به تحقق نظام اسلامی بوده است و پس از استقرار و تثبیت نظام اسلامی، آزادی در چارچوب مفهومی مردم‌سالاری دینی صورت‌بندی شد؛ هرچند عدم تبیین مناسب و همه‌جانبه مفهوم آزادی در عرصه عمومی، آن را به مفهومی مهجور بدل ساخته است. بازخوانی مفهوم آزادی در چارچوب فکری شهید مطهری و خوانش‌های جدید از آن متناسب با مقتضیات زمان نیاز جدی جمهوری اسلامی است؛ چگونه آزادی رمز بقای اسلام1 و عاملی برای پیدایش و گسترش تمدن اسلامی است2 ولی در برهه فعلی ابزاری برای پیشبرد اهداف جریان غرب‌گرا شده است.

 مسعود ندافان : آزادی یکی از اصلی‌ترین شعارهای انقلاب اسلامی و پیش‌برنده مطالبات مردمی در هنگامه مبارزه با رژیم پهلوی برای نیل به تحقق نظام اسلامی بوده است و پس از استقرار و تثبیت نظام اسلامی، آزادی در چارچوب مفهومی مردم‌سالاری دینی صورت‌بندی شد؛ هرچند عدم تبیین مناسب و همه‌جانبه مفهوم آزادی در عرصه عمومی، آن را به مفهومی مهجور بدل ساخته است.  بازخوانی مفهوم آزادی در چارچوب فکری شهید مطهری و خوانش‌های جدید از آن متناسب با مقتضیات زمان نیاز جدی جمهوری اسلامی است؛ چگونه آزادی رمز بقای اسلام1 و عاملی برای پیدایش و گسترش تمدن اسلامی است2 ولی در برهه فعلی ابزاری برای پیشبرد اهداف جریان غرب‌گرا شده است.

در این یادداشت به صورت موجز به بازخوانی مفهوم آزادی از منظر معلم انقلاب می‌پردازیم. آزادی در چارچوب فکری شهید مطهری از جایگاه رفیعی برخوردار است؛ ایشان آزادی را مافوق ارزش‌های مادی و بزرگ‌ترین و عالی‌ترین ارزش‌های انسانی می‌داند3 و با این رویکرد نظری به تعریف مفهوم و مختصات‌یابی آن می‌پردازیم. شهید مرتضی مطهری آزادی را لزوم عدم ایجاد مانع می‌دانند4 و در تبیین آن معتقدند عمل آدمی از خواست و رضایت کامل و تصویب قوه تمیز او سرچشمه می‌گیرد و هیچ عاملی او را بر خلاف میل و رغبت و رضا و تشخیص او، وادار نمی‌کند.5 ایشان با توجه به چگونگی بروز آزادی، دو گونه تقسیم‌سازی را مدنظر قرار می‌دهند؛ از منظر شهید مطهری آزادی شهوات، هوی و هوس‌ها که به مثابه آزادی قوه غضبیه و قوه شهویه تلقی می‌شود، آزادی حیوانی است و در نقطه مقابل آن آزادی انسانی قرار گرفته است. آزادی انسانی واقعیتی مقدس است و درک و استعداد برتر و بالاتری از استعدادهای حیوانی داراست یا از مقوله عواطف و گرایش‌ها و تمایلات عالی انسانی یا از مقوله ادراک‌ها و دریافت‌ها و اندیشه‌ها است.6 شهید مطهری سپس آزادی را با چشم‌انداز هدف متعالی انسان و بروز آن در جامعه به آزادی اجتماعی و آزادی معنوی تقسیم می‌کند. آزادی اجتماعی به روایت شهید مطهری یعنی بشر در اجتماع، از ناحیه سایر افراد اجتماع آزادی داشته باشد، دیگران مانعی در راه رشد و تکامل او نباشند، او را محبوس نکنند، به حالت یک زندانی درنیاورند که جلوی فعالیتش گرفته شود.

دیگران او را استثمار و استعباد نکنند؛ یعنی قوای فکری و جسمی او را در جهت منافع خودشان به کار نگیرند.7  در این فضای تحلیلی آزادی تفکر و آزادی بیان در جامعه انسانی امکان ظهور دارد؛ از منظر ایشان آزادی اجتماعی در واقع همان آزادی سیاسی است. هرچند ایشان بین آزادی تفکر و آزادی عقیده تفکیک قائل شده است و با محترم شدن آزادی تفکر، رعایت مطلق احترام به هر گونه عقیده و آزاد دانستن آنها را ناصحیح و غیرموجه می‌شمارد و آزادی عقاید باطل را «اغراء به جهل» به حساب می‌آورد.8   شهید مطهری در تعریف مفهوم آزادی معنوی بیان می‌دارند این آزادی به معنای آزادی باطنی و روحی انسان است و اینکه انسان بنده حرص، شهوت، خشم و افزون‌طلبی نباشد، این آزادی جز از طریق نبوت، انبیا، دین، ایمان و کتاب‌های آسمانی قابل تامین نیست. از سویی، آزادی اجتماعی، بدون آزادی معنوی میسر و عملی نیست.9  ایشان بین این دو سطح از آزادی رابطه وابسته قائل هستند و معتقدند «بزرگ‌ترین خسران عصر ما این است که همه‌اش می‌گویند آزادی، اما جز از آزادی اجتماعی سخن نمی‌گویند. از آزادی معنوی دیگر حرفی نمی‌زنند و به همین دلیل به آزادی اجتماعی هم نمی‌رسند.»10

شهید مطهری در راستای تبیین آزادی در حکومت اسلامی گفتمان غیریت‌ساز آن را آزادی در لیبرال دموکراسی می‌داند؛ ایشان آزادی عقیده از این منظر نظام لیبرال دموکراسی و مبنای آن را «تمایل» می‌دانند در حالی که آزادی تفکر، خصوصیت نظام اسلامی و مبنای آن «اراده» است.11 در حالی که جمهوری اسلامی متناسب با آرمان‌ها و اقدامات چند دهه خود توانایی برتری در عیارسنجی آزادی را نسبت به لیبرال‌دموکراسی داراست.

برخی افراد برخلاف سخنان رهبر معظم انقلاب در اشتباه راهبردی صیانت از نظام اسلامی را محدودسازی آزادی تلقی می‌کنند؛ هرچند شهید مطهری هم تحدیدسازی برای پروژه‌های توطئه را امری طبیعی می‌داند 12 ولی عرضه اندیشه‌های اصیل باعث عیارسنجی اندیشه انقلاب اسلامی خواهد شد. شهید مطهری در هشدارهای جدی سلب آزادی در نظام اسلامی را از آفت‌های اصلی انقلاب اسلامی برمی‌شمارد.13 ایشان در سخنان تاریخی ولی فرازمانی اظهار داشتند: «من به جوانان و طرفداران اسلام هشدار می‌دهم که خیال نکنند راه حفظ معتقدات اسلامی، جلوگیری از ابراز عقیده دیگران است. از اسلام فقط با یک نیرو می‌شود پاسداری کرد و آن علم است و آزادی دادن به افکار مخالف و مواجهه صریح و روشن با آنها»14 نبرد میان آزادی واقعی و آزادی جعلی از هم‌اکنون آغاز شده است پس در این شرایط باید نیروهای انقلابی نسبت به بازیابی پیشگامی در آزادی اقدامات هدفمند و طولانی‌مدت انجام بدهند تا جریان غرب‌گرا خود را به صورت دروغین متولی آزادی نداند.

پی‌نوشت:

1.پیرامون جمهوری اسلامی، صفحه  17
2. همان، صفحه 126
3. انسان کامل، صفحات 50-48
4. یادداشت‌های شهید مطهری، جلد 1، صفحه 71
5. انسان و سرنوشت، صفحه 60
6. پیرامون انقلاب اسلامی، صفحه 7
7. گفتارهای معنوی، صفحه 14
8. پیرامون انقلاب اسلامی، صفحات 10-7
9. گفتارهای معنوی، صفحه 19
10. همان، صفحه 51
11. پیرامون انقلاب اسلامی، صفحات  100-99
12. همان، صفحه 19
13. همان، صفحه 22
14. همان، صفحه 19

منبع: فرهیختگان