1395/11/30 ۰۸:۵۱
از ۱۳۲۰ به بعد، کشمکش‌هایی در جامعه روشنفکری ایران ایجاد می‌گردد که اغلب اوقات، افت و خیزهای زیادی را در پی داشته است. افراط و تفریط در این دوران به وضوح دیده می‌شود.
از ۱۳۲۰ به بعد، کشمکش‌هایی در جامعه روشنفکری ایران ایجاد می‌گردد که اغلب اوقات، افت و خیزهای زیادی را در پی داشته است. افراط و تفریط در این دوران به وضوح دیده می‌شود. چپ و راست هم نمی‌شناسد. تندخویی و پرخاشگری هم اگر شاخصیت دارد، زائیده افراط و تفریط است. چه بسا در مقاطعی، مُدگرایی فکری هم به آن اضافه می‌شده که حدیث مفصلی در تاریخ منورالفکری ایران است.
علی‌رغم این واقعیات، در همان دوران، چندین چهره هم هستند که خارج از جریانات رایج قرار می‌گیرند. یکی از آنان که بی‌شک اگر او را معلم اعتدال و مدارا بنامیم، حق مطلب ادا شده، دکتر محمد علی اسلامی ندوشن است. مشی و منش فرهنگی او در طول این دوران متفاوت بوده و با دیدی انتقادی، تمرکز خود را بر معضلات فرهنگی جامعه ایرانی نهاده است.
اسلامی ندوشن بیشترین مشخصات و خصائل یک روشنفکر واقعی را دارد؛ زیرا بیشترین توجه او معطوف به فرهنگ است. از جمله پرهیز از مبهم سخن‌گفتن و پرهیز از بازی‌های زبانی که متاسفانه از قدیم‌الایام وجود داشته و امروزه هم به نام پست‌مدرنیسم، نوعی آنارشی را در کلام (کلامی که قاعدتاً باید شفاف و روشنگر باشد) ایجاد کرده است.
وقتی از چنین منظری وارد شویم، انتشار نقدها، یادداشت‌ها و مقالاتی که طی شش دهه درباره آثار دکتر اسلامی ندوشن منتشر شده، یک اتفاق مبارک در عرصه نشر است. زیرا او در زمینه‌های ادبی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی کتاب های ماندگاری را تألیف و ترجمه کرده و از طرفی با انتشار مقالاتی در روزنامه‌ها و مجلات، به ارتقای سطح ژورنالیسم فرهنگی کمک کرده و با تمرکز بر مسائل اصلی که مردم با آن دست به گریبان هستند، در مقام یک منتقد قرار داشته و بدون اینکه گنگ و پیچیده حرف بزند، نقد صریح و نظر روشن خود را با مردم در میان گذاشته است.
کتاب «دیدگاه‌ها» که شامل پنج جلد است و توسط شرکت سهامی انتشار روانه بازار کتاب شده، حاوی نظرات منتقدان و نویسندگان درباره آثار اسلامی ندوشن است. مقالات این کتاب توسط حسین مسرت و پیام شمس‌الدینی گردآوری شده و کارنامه فرهنگی اسلامی ندوشن را از دیدگاه ناظران و منتقدان بازتاب می‌دهد. در واقع، کتاب «دیدگاه‌ها» بازتاب‌دهنده نقش فرهنگ‌ساز نویسنده و اظهارنظرهای اهالی فرهنگ در خصوص خدمات فرهنگی نویسنده است.
در این کتاب، که شامل مقالات، نقدها و یادداشت‌های نویسندگان و منتقدانی نظیر ایرج افشار، حسن احمدی گیوی، بهرام بیضایی، داریوش آشوری، مصطفی رحیمی، غلامحسین یوسفی، محمد علی جمالزاده، غلامحسین امیرخانی، کریم امامی، محمد صادقی، نینا روحانی، فرخ امیرفریار، سیروس پرهام و… است، آثار اسلامی ندوشن از زوایای مختلفی بررسی شده است.
کتاب «دیدگاه‌ها» سال گذشته با حضور محمد علی اسلامی ندوشن، شیرین بیانی، فریدون مجلسی، خسرو سینایی، احمد مسجدجامعی و جمعی از دانشجویان و فرهیختگان در کتابفروشی بوک‌لند رونمایی شد. در ادامه بخشی از اظهارنظرهای نویسندگان و منتقدان را در خصوص این کتاب می‌خوانیم.
فریدون مجلسی: هنر نویسندگی
دکتر اسلامی ندوشن، گذشته از احاطه به ادب و شعر فارسی و تحلیل و معرفی گزیده‌های آن، از هر سفر ساده گزارشی به ارمغان می‌آورد که خوانندگانش بیش از تماشاگرانِ عادی همان گونه سفرها از آن بهره می‌گیرند؛ اما محور اصلی در اغلب این آثار، عشقی آگاهانه، با شناختی ژرف از ادب و تاریخ ایران زمین است. بر هر نقیصه و ایراد آن دل می‌سوزاند که چرا چنین است، و هشدار می‌دهد که چگونه باید می‌بود و چگونه باید باشد. هر جا اثری و نمادی از فرهنگ ایران و ایرانی می‌بیند، به وجد می‌آید و از زوال آن اندوهگین می‌شود.
ایران در دیدگاه او فراتر از مفهوم صرفاً جغرافیای سیاسی امروزی آن است. او ایران فرهنگی را در نظر دارد که مرز نمی‌شناسد. این سخن یا تعریف کوتاه و فراموش نشدنی از اوست که: «گستره ایران فرهنگی تا آنجایی است که نوروز را پاس می‌دارند»؛ اما هیچ چیز او را به اندازه زوالی که با شتابی صنعتی و همراه با جابه جایی‌های جمعیتی و هویتی این فرهنگ را تهدید می‌کند رنج نمی‌دهد، که گویی فرصت فراگیری تربیت و ادب متعارف را نیز که ریشه در تاریخی کهن دارد، حتی در روابط اجتماعی، در غوغای سیاست و دود و ترافیک و کژراهه‌های اقتصادی و اجتماعی از این نسل دریغ داشته است، و نگرانِ آنانی است که «بر سر شاخ و بن می‌برند».
او نسبت به جهان و جامعه و پیرامون خود بینشی ژرف، متفاوت و تحلیلگرانه دارد. برای چنین بینشی تجربه و سواد ابزار است و لازم، اما کافی نیست. جوهره و قریحه‌ای ذاتی و هنرمندانه می‌خواهد که نزد همه یافت نمی‌شود. تولید و تعالی فرهنگی حاصل کوشش‌های این گونه انسان‌هاست که آنچه بنا می‌کنند، برخلاف آبادی بناهای مادی تمدن از باران و از گردش آفتاب خرابی و گزند نمی‌یابد.
بحث تفصیلی پیرامون جنبه‌هایی از شخصیت چندوجهی دکتر اسلامی ندوشن، در ادبیات، تاریخ، فرهنگ و شناخت عمیق و تحلیلی محتوای آثار اجتماعی و جامعه‌شناختی او در شأن کارشناسان این رشته‌هاست؛ اما با شناختی که در نزدیک پنجاه سال آشنایی با او داشته‌ام، که از کلاس درس حقوق اساسی تطبیقی در دوره فوق لیسانس حقوق آغاز شد، که شاید برای بسیاری از خوانندگان آگاهی از اینکه حقوق رشته علمی تحصیلی استاد بوده است ،شگفت‌انگیز باشد.
ترجیح می‌دهم درباره نکاتی از جنبه‌های شکلی آثار او بنویسم. ساده‌نویسی از آن کارهای سهل و ممتنع است. اندکی ضعف و ناشیگری نوشته را پیش پاافتاده و سبک می‌کند. ساده‌نویسی دکتر اسلامی ندوشن به روانی آب است و اصالت دارد، یعنی تقلید از هیچ کس نیست. راز آن به نظر من که مکرر در محضرشان بوده‌ام، در این است که نمی‌نویسد، بلکه می‌گوید! این روانی و درستی و پختگی گفتاری اوست که عیناً به نوشته تبدیل می‌شود. برای زیباسازی جملات تلاشی اضافی برای آراستن و پیراستن آن نمی‌کند. همان را که می‌گوید، می‌نویسد و همین اصالت است که آن را بر دل می‌نشاند؛ سبکی ویژه که آن را چندان قابل تقلید نمی‌دانم.زیرا قریحه و استعداد ذاتی قابل تقلید، و کار تقلیدی اصیل نیست.
محمدحسن علیپور: دغدغه‌های نویسنده
محمد علی اسلامی ندوشن، یکی از اندیشمندان برجسته و چند وجهی ایران است. نگاه او به مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران اگر چه مبتنی بر مواجهه دنیای قدیم و جدید است و خواهان آن است که جایگاه ما در دنیای جدید کجاست و پرسش‌ها و گزاره‌های مهمی را در معرض مطالعه و داوری‌مان قرار می‌دهد، اما در دوره‌ای که بیش از ۹۰ سال از زندگی او می‌گذرد، نگاه او به راهی برای برون رفت از وضع امروز جامعه با اهمیت است.
از اینرو، در بیشتر این سالها که کمتر به دموکراسی فکر می‌شود و کمتر دموکراسی منشأ پیشرفت و ترقی بشر در دنیای جدید و پیش روی انسان دانسته می‌شود، اسلامی ندوشن ۶۶ سال پیش کتاب «پیروزی آینده دموکراسی» نوشته توماس مان از نویسندگان برجسته و تبعیدی دوره آلمان نازی را با یک مقدمه خوب و مهم به فارسی ترجمه کرد. این در حالی است که در این سالها به دموکراسی اهمیت چندانی داده نشده یا اینکه نادیده گرفته شده است.
اسلامی ندوشن، پس از گذشت همه این سال، از اینکه این کتاب نخستین ترجمه و اثر او به فارسی است، خوشحالی خود را در کتاب «سیمای یک فرهنگ‌مدار» آشکار می‌کند: «نخستین کتاب من، ترجمه پیروزی آینده دموکراسی بود… آن را با مقدمه مفصلی انتشار دادم… ولی از آن خوشوقتم که نخستین نوشته خود را با موضوع دموکراسی شروع کردم. آن را به عنوان سرآغاز کار به فال نیک گرفتم. در همان مقدمه خط فکری‌ام ترسیم شد که بعدها هم ادامه یافت.»
بنابراین، برای روشنفکری که دغدغه اصلی‌اش همواره فرهنگ و زیست مبتنی بر جامعه باز برای ایران بوده، کوشش او برای ورود به دنیای نو از راه دموکراسی است که می‌تواند فضایی آزاد برای گفتگو و نقد در عرصه عمومی جامعه پدید آورد و از این راه زمینه رشد و پیشرفت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی فراهم شود. او در کتاب «ایران چه حرفی برای گفتن دارد»، تأکید می‌کند که دموکراسی یعنی همدست شدن همه مردم با حکومت و می‌نویسد: «در این صورت حکومت هر گناهی بکند، شرکایی چون مردمش را با خود دارد و مردم از طریق اظهار و انتقاد، این بار گناه را از دوش خود سبک می‌کنند.»
از نظر نگارنده، بر خلاف آنچه که گاهی از اسلامی ندوشن یک روشنفکر محافظه‌کار نام برده می‌شود، اما او را باید در شمار روشنفکران چند وجهی قرار داد که بر نگرش مبتنی بر عقلانیت، آزادی، رواداری، برابری، دگرپذیری و دموکراسی در ساخت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تأکید دارد.
زنده‌یاد ابوطالب میرعابدینی: پیشتاز نقد فرهنگی و ادبی
نگرش انتقادی دکتر اسلامی ندوشن آموزنده است؛ زیرا او اصول و روش نقد را می‌شناسد. او تسلط کم‌نظیری بر فرهنگ و تاریخ ایران دارد و سالها تحصیل در غرب، بینش او را وسعت داده؛ لذا اگر نقد فرهنگی را سرلوحه کار خودش قرار داده، قصدش این است تا در بالابردنِ آگاهی عمومی مؤثر باشد. علم نوین ثابت کرده که نقد و نگرش انتقادی در رشد علمی و فرهنگی جوامع نقش تعیین‌کننده و مؤثری دارد و او با هوشیاری در طول این سالها در خصوص توسعه فرهنگی، پرهیز از آلوده‌ساختن محیط زیست، کاهش تراکم جمعیت، سوق دادن آموزش به جانب بسط تفاهم انسانی، نگاهداری جمعیت در حد اعتدال و جدی گرفتن مقوله تعلیم و تربیت، مقالات ارزنده‌ای نوشته و در مصاحبه‌هایش هم این مسائل را مطرح کرده است.
فلذا در مباحث فرهنگی، دکتر اسلامی ندوشن وقتی راجع به فردوسی می‌نویسد او را به عنوان سخنگوی پیروزی نیکی بر بدی معرفی می‌کند. وقتی از مولوی حرف می‌زند او را به عنوان سخنگوی یگانگی انسان‌ها معرفی می‌کند. سعدی را به عنوان سخنگوی ضمیر آگاه ایرانی و حافظ را به عنوان ضمیر ناآگاه ایرانی معرفی می‌کند. در واقع او در آثارش درسهای زندگی را بر اساس افکار شاعران بزرگ ما نوشته است. نهایتاً قصدش این است که جامعه بیشتر به سمت اخلاق و عقلانیت گرایش یابد.
به مولوی که می‌پردازد، سختگیری و تعصب را نشانه می‌گیرد. وقتی از سعدی حرف می‌زند، از اخلاقیات او حرف می‌زند که بر اصلاح فردی تکیه دارد؛ زیرا آن را مقدمه اصلاح اجتماعی می‌داند و نادانی، تعصب، تجاوز به حق دیگران، بی‌ادبی و نظایر آن را ناپسند می‌شمارد. دکتر اسلامی ندوشن اعتقاد دارد که زبان و فکر نقش دوگانه متقابل در برابر هم دارند. زبان قالب و پیکر فکر است و فکر، زایاننده زبان. اگر فکر به کار نیفتد، زبان نیازی به گسترش نمی‌یابد و در همان احتیاج روزانه باقی می‌ماند. اینها حلقه‌های یک زنجیره هستند: زبان، فکر و پیشرفت.
در کتاب «گفتگو درباره عقلانیت و نوگرایی» که سال ۱۳۸۸ منتشر شد، با چهره‌های فرهنگی درخشانی نظیر دکتر اسلامی ندوشن، دکتر محمد علی کاتوزیان، دکتر پرویز رجبی و… مصاحبه‌های بسیار خوبی انجام شده که سه فصل از آن کتاب شامل «زبان و فرهنگ ایرانی»، «عقلانیت و معنویت» و «دنیای نو و میراث گذشتگان» واقعاً درخشان است. دکتر اسلامی ندوشن در آنجا با ظرافت از سنگینی شعر فارسی حرف زده است. از اینکه شعر فارسی علاوه بر شعر باری دیگر هم بر دوش داشته است. می‌گوید که زبان فارسی ناگزیر بوده است که طی عمر خود خیلی دست به عصا حرکت کند. از یک سو، حرف‌های بسیاری برای گفتن داشته و از سوی دیگر به علت حکومت‌های استبدادی و تعصب عوام، ناگزیر به رعایت احتیاط بوده است. به این علت آن همه ایهام و کنایه و پوشش در ادب فارسی راه یافته…
البته چون هنرهای دیگر از نوع نقش و مجسمه و موسیقی، حرام یا مطرود شناخته می‌شده، شعر می‌بایست بار آنها را بر دوش می‌کشیده است. از این رو شعر بسیار رشد کرده است. حتی فکر فلسفی هم که حکمت نام گرفت، از طریق ادبیات، و با زبان ادبی، به ساحت اندیشه ایرانی راه یافت… نکته مهم دیگر نگاه انتقادی دکتر اسلامی ندوشن است. نقد به منظور آگاه‌کردن انجام می‌شود و دکتر اسلامی ندوشن در نقد فرهنگی هم پیشتاز است.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید