محمود معتقدی: دهه‌ای پر هیاهو در ادبیات معاصر فارسی

1395/8/8 ۰۸:۱۸

برخی برای بررسی ادبیات متوسل به دهه‌بندی می‌شوند؛ مانند اقدامی که زنده یاد محمد حقوقی هم انجام می‌داد؛ این در صورتی است که من چندان با دهه‌بندی ادبیات موافق نیستم. به هر حال کار بسیاری از نویسندگان و شاعران تنها به یک دهه محدود نمی‌شود و آثار آنان را می‌توان در چند دهه مطالعه کرد. با وجود این اگر قرار باشد ادبیات داستانی و شعر دهه 70 را مطالعه کنیم می‌توان گفت که این دهه دهه‌ای پر هیاهو و غوغا است. در این دهه شاعران جوان بسیاری قدم به عرصه گذاشتند. حتی در ادبیات داستانی هم شاهد حضور چهره‌هایی همچون منیرو روانی‌پور هستیم که بهترین آثار او در این دوران عرضه شده است.

 برخی برای بررسی ادبیات متوسل به دهه‌بندی می‌شوند؛ مانند اقدامی که زنده یاد محمد حقوقی هم انجام می‌داد؛ این در صورتی است که من چندان با دهه‌بندی ادبیات موافق نیستم. به هر حال کار بسیاری از نویسندگان و شاعران تنها به یک دهه محدود نمی‌شود و آثار آنان را می‌توان در چند دهه مطالعه کرد.
با وجود این اگر قرار باشد ادبیات داستانی و شعر دهه 70 را مطالعه کنیم می‌توان گفت که این دهه دهه‌ای پر هیاهو و غوغا است. در این دهه شاعران جوان بسیاری قدم به عرصه گذاشتند. حتی در ادبیات داستانی هم شاهد حضور چهره‌هایی همچون منیرو روانی‌پور هستیم که بهترین آثار او در این دوران عرضه شده است.
 دهه 70 برای ادبیات ایران دهه‌ای طوفانی به شمار می‌آید. هم از منظر ژانرهای مختلفی که از سوی فعالان این دهه تجربه شد و هم از جهت حرکت‌های تازه‌ای که از اواخر دهه 60 و همچنین دهه مذکور در آن شاهد بودیم.
آنچنان که برخی این دهه را حتی با دهه 40مقایسه می‌کنند. این در حالی است که چندان با این مقایسه موافق نیستم. به هر حال هر دهه‌ای تحت تأثیر شرایط خاص اجتماعی‌اش از منظرهای مختلف سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی است.
در دهه 70دیگر خبری از خاموشی و سکوتی که فعالان ادبی دهه 60 بواسطه وقوع انقلاب و جنگ با آن روبه‌رو شده‌اند نیست. اوضاع اجتماع آرام‌تر شده و در این زمان جوانانی که اغلب آنان سوداهای بزرگی در سر دارند قدم به عرصه گذاشته‌اند.
در این سال‌ها حرکت‌های تازه‌ای بویژه در عرصه شعر رخ می‌دهد. شاعران سعی می‌کنند تا زبان و فرم‌های جدیدی را به کار ببرند و همین تلاش موجب تولد نحله‌های جدید فکری می‌شود. از جمله شاعران مطرح این دوره می‌توان به رضا براهنی و تا حدی هم به علی باباچاهی اشاره کرد.
با وجود نگاه‌های تازه‌ای که در این دوره متوجه ادبیات شده اما افراط و تفریط‌هایی هم از سوی ادبای این دوره دیده می‌شود. آنچنان که تا پایان دهه 70 برخی از شاعران و نویسندگان فراموش شده و حتی عده‌ای هم به بیراهه می‌روند.
عده‌ای، بویژه در عرصه شعر گمان می‌کردند که با بازی‌های زبان و حتی موسیقی بخشیدن به زبان می‌توان نگاه شاعرانه تری را متوجه شعر کرد؛ و به این ترتیب برخی از این شاعران به مرور در تفکر افراطی‌شان گم شدند.
در این دوره تعداد زنان نویسنده هم با افزایش قابل توجهی روبه‌رو می‌شود؛ آنچنان که حتی برخی از آنان گوی سبقت را در کسب جوایز از مردان می‌ربایند. مهم‌ترین اتفاقی که در این دوره شاهد آن هستیم در فرم و ساختار است. جالب اینجاست که حتی در عرصه ترجمه هم آثار متعددی روانه بازار کتاب می‌شود.
داستان در دهه 70 به عقیده من موفق‌تر از شعر بود و حتی توانست از جهاتی هم پیشرو باشد. شما اگر به محتوای داستان‌های این دوره توجه کنید خواهید دید که به جنگ از زاویه تازه‌ای پرداخته شده، از سوی دیگر مطالبات زنان نیز در ادبیات و بویژه داستان این دوره پررنگ‌تر است. جوانان هم خواسته‌های فرهنگی خود را در جامعه‌ای که ظواهر دنیای مدرن را تجربه می‌کند بیشتر به سوی مطالبات فرهنگی‌شان سوق می‌دهند.
در اواخر این دوره افرادی که بیش از حد به فرم‌گرایی روی آورده بودند قدری با نگاه متعادل‌تر به کار مشغول شدند. دهه 70 بازتاب تحولات اواخر دهه 50 و اتفاقات دهه 60 است و نمی‌توان آن را جدا از دوره‌های قبل بررسی کرد. جالب اینجاست که حتی مطبوعات و منتقدان ادبی هم به کمک ادبیات شتافتند و به ماندگار شدن فعالیت‌های ادبی این دهه کمک کردند. شاید ادبای این دهه هیچ گاه نتوانستند آن طور که باید و شاید بدرخشند اما به هر حال بر جریان‌های ادبی دوره‌های بعد تأثیر گذاشتند. در شعر عده‌ای همچنان دنباله رو شعر نیمایی بودند و برخی دیگر هم شعر شاملویی می‌گفتند. با این همه تعدادی از شاعران هم به این سبک‌ها اعتنایی نکردند و به سبک و قالب‌های جدید تری روی آوردند؛ آنقدر که به فرم توجه شد حداقل در شعر، مضمون کمتر مورد توجه بود.
اگر قصد بررسی جدی ادبیات این دوره را داشته باشیم باید آن را در بستر تحولات اجتماعی آن روزگار بررسی کنیم. از همین جهت است که معتقدم مقایسه ادبیات دو دهه مذکور، آن هم در دو بستر اجتماعی مختلف اقدام درستی نیست.
با وجود آنکه همچنان تأکید دارم که فعالان ادبی این دوره آن طور که باید و شاید ندرخشیدند اما به هر حال نمی‌توان منکر شعر و بویژه داستان این دوره شد. شاید بد نباشد که منتقدان و کارشناسان ادبی با برگزاری نشست‌های تخصصی و میزگردها مطالعه کنند و بگویند که دهه 70 چه اتفاقاتی رخ داد و حتی تا چه اندازه بر ادبیات دوره‌های دیگر اثر گذاشت.

منبع: ایران