از دین اخلاقی تا اصلاح دینی / عبدالله ناصری

1395/7/19 ۰۹:۲۲

ین پرسش برای همگان وجود دارد؛ چرا آن هنگام كه می‌خواهیم از امام حسین(ع) بدانیم بیشتر و بیشتر بر قیام و شهادت ایشان متمركز می‌شویم و از جنبه‌های حماسی زندگی حضرت كه فصل كوتاهی و پایانی حیات او را دربرمی‌گیرد می‌نویسیم. بالاخره این پرسش برجا است؛ حسین، پیش از قیام كیست و حیات او چگونه بود و چرا چنین سرنوشتی - البته تاریخ ساز- پیدا كرد؟

 نگاهی به زندگی سیاسی و اجتماعی امام حسین (ع) قبل از عاشورا

 این پرسش برای همگان وجود دارد؛ چرا آن هنگام كه می‌خواهیم از امام حسین(ع) بدانیم بیشتر و بیشتر بر قیام و شهادت ایشان متمركز می‌شویم و از جنبه‌های حماسی زندگی حضرت كه فصل كوتاهی و پایانی حیات او را دربرمی‌گیرد می‌نویسیم. بالاخره این پرسش برجا است؛ حسین، پیش از قیام كیست و حیات او چگونه بود و چرا چنین سرنوشتی - البته تاریخ ساز- پیدا كرد؟
 به عقب برمی‌گردیم!
كمی بیش از هفتاد سال از حادثه عاشورا، مردی با مختصات و ویژگی‌های خودش كه مقدر است جدّ او باشد، به عنوان پایان بخش كتاب بزرگ نبوت و رسالت مبعوث می‌شود و با گفتمانی وحیانی كه واسطه ابلاغ آن است در جزیره‌العرب و در متن قبیله قریش مامور می‌شود پله پله و مرحله به مرحله ابلاغ پیام و گفتمانی كند - بی هیچ اجبار و اكراهی- و در سرزمین شرك زده و بت‌پرست، دینی را ترویج دهد كه ماهیت آن دین، اخلاقی است و وجه اخلاقی آن، غالب است. همانطور كه خود فرمود: «إِنی بُعِثْتُ لِأُتمِّم مكارِم الْأخْلاقِ»، من مبعوث شدم تا اخلاق را به كمال برسانم. كنكاشی كوتاه در قرآن به عنوان گفتمان الهی- وحیانی هم این ماموریت را تصدیق می‌كند و شرح و تفصیل آن از این نوشتار بیرون باید. پیامبر آمد تا به قول مرحوم شیخ عبدالله علایلی، مورخ- ادیب لبنانی «روان دین را در زندگی عرب جای دهد» و اگر از منظر سیاسی نیز به این بعثت بنگریم، باز به قول همین مورخ لبنانی «انقلابی بود از جنس بیداری نیروهای به خواب رفته تاریخ».
 این نیروی به خواب رفته - منظور بنده، انسان عرب عصر جاهلی است بدون آنكه ماموریت جهانی دین خاتم را انكار كنم- پس از كمتر از ربع قرن بازمی‌گردد به همان ارزش‌های پیشین یعنی ارزش‌های جاهلی؛ توجه كنیم جاهلیت یك دوره تاریخی پیشا نبوی یا قبل از بعثت نیست، یك فرهنگ ارزشی اخلاقی است كه دوباره خود را درون جامعه اسلامی می‌نمایاند. یعنی ماهیت اصیل عقیده، تحت‌الشعاع «ارزش‌های ماهوی قبیله» قرار می‌گیرد. قبیله‌ای كه به غنیمت سیاسی- اقتصادی می‌اندیشد و می‌خواهد پایگاه اجتماعی خود را از درون «امت نوپا» بیرون كشیده و در درون جامعه عربی، با كسب قدرت و با مصادره گفتمان نبوی، به تعبیر ابن خلدون از این پس «بیدادگری مشروع» را نهادینه و مقدس كند.
به عبارت دیگر، خشونت را پایه بقای حكومت كند و دیگر از این پس، دین پیامبر و طریقت- شریعت نبوی آن است كه خلیفه استنباط می‌كند (استثنای دوران كوتاه امام علی (ع) را فراموش كنیم) .  اوج این قهقرا، پیش از قیام عاشورا در عصر اموی و به خصوص بنیانگذار آن دیده می‌شود. «عقیده ناب» آن است كه او می‌گوید. دیگر از امت نبوی در مدینه كه با پیمان حقوقی خود با یهود و بت‌پرست یثرب منعقد بود و نخستین سند واضح «جامعه مدنی» را بر جا گذاشت خبری نیست. جامعه مدنی كه هم جهادش دفاعی بود نه ابتدایی و این یعنی نفی خشونت و تحقق برابری و هم آزادی دینی به رسمیت شناخته شده بود و این هم یعنی به رسمیت شناختن «عقیده دیگری» و به تعبیر امروز «كثرت‌گرایی دینی»، امویان این جامعه مدنی نبوی را به «جامعه دودمانی» تبدیل كردند یا به عبارتی «جامعه قبیلگی- خاندانی» كه در آن، نظام سیاسی یا سلطه سیاسی محترم و محتوم است و هرگونه واكنش نسبت به آن، مبارزه با قدرت شریعت. عقیده ارجا، بعدا در عصر اموی در همین چارچوب و برای حفظ قدرت ترویج و تثبیت شد.
خلیفه اموی برای بسط قدرت خود یا در داخل، تطمیع و تهدید می‌كرد یا در خارج، می‌جنگید و به قول مورخان تختش بر پشت اسبش بود. همان بیدادگری مشروع ابن‌خلدونی. آنچه را كه پیامبر شكل داده بود، یعنی جامعه مدنی اخلاقی و برخلاف قول «ارنست گلنر»، فیلسوف و انسان‌شناس اجتماعی معروف كه معتقد است «جامعه مدنی نمی‌تواند در محیط اسلامی شكل بگیرد و یك پدیده و ‌زاده تصادف است.» اینك در خلافت اموی رخت بربسته و «دین باز» پیامبر، جای خود را به «دین بسته» داده است. دولت قوی شده است اما قطعا «جامعه دینی» ضعیف. «صلح» هم در این فضاست كه بر حسن بن علی(ع) تحمیل می‌شود و این صلح تحمیلی، مورد پذیرش امام حسین (ع) نیز هست.  ابوحنیفه دینوری، در اخبار الطوال آورده است كه علی بن محمد بشری همدانی روایت می‌كند، به اتفاق چند تن دیگر از شیعیان، نزد امام حسن(ع) رفته و اعلام همیاری برای قیام كردند. امام فرمود: «مادام كه معاویه زنده است، خانه‌نشینی اختیار كنید». راوی می‌گوید سپس نزد امام حسین(ع) رفتیم، او هم همین را توصیه كرد. این هوشیاری و هوشمندی، هم ناشی از نگره عقلانی به اوضاع جامعه و ویژگی حكومت و هم پایبندی به صلح‌نامه‌ای است كه امام حسن (ع) آن را امضا كرده است ولی با نقض آن از سوی معاویه، چند سالی پس از شهادت امام حسن(ع) كه با تعیین جانشین از سوی معاویه صورت گرفت، امام حسین(ع) با رویكردی عقلانی، متعرض خلافت و خلیفه یعنی معاویه نشد. اما پس از مرگ معاویه یا قبل از آن، از مدینه خارج شد و هدف از قیام خود را نه طغیان و ستم كه اصلاح دین نبوی معرفی كرد: «إِنما خرجْتُ لِطلبِ الاِصْلاحِ فى أُمةِ جدّى(ص)». یعنی دیگر با تقاضای شیعیان عراق، حجت بر او تمام است تا دین اخلاقی جدش را كه بی‌هویت شده اصلاح كند و این اصلاح دینی هرچند به كسب قدرت نینجامید اما تاثیر خود را در جامعه گذاشت. هرچند پس از عاشورا، اختناق سیاسی اوج گرفت اما ماهیت حكومت شاهی اموی روشن‌تر شد. این چیزی است كه به خوبی در گفتمان «صحیفه سجادیه» می‌توان آن را درك كرد. اما یادمان نمی‌رود كه در همان عصر قبل از قیام، ایثارگری و دگرخواهی او سرآمد بود. به تعبیر علایلی مورخ، اگر این خصیصه-دگرخواهی یا مشاركت درونی- در انسان نباشد، از شدت خودخواهی از هر حیوانی بدتر می‌شود. هم او در ادامه، از «تاریخ دمشق» ابن عساكر، نقل می‌كند كه كالایی از بصره برای امام حسین (ع) برده شد، تا همه آنها را نبخشید از جای خود برنخاست. یا در روایتی دیگر آمده كه در حالت نماز بود، مستمندی درب خانه زد و پس از نماز وقتی با چهره نیازمند سائل رو به رو شد همه آنچه نقدینگی خانه بود از قنبر گرفت به مستمند داد و به او گفت: افسوس كه بیش از این ندارم تا بر تو ببارم. زیبا نوشته است سلیمان كتانی: «هرگاه امت در جست‌وجوی امام حسین(ع) باشد، او را در حقیقت خود خواهد یافت. و آن همان جوهر و عصاره انسان است كه جد و پدرش تمام عمر برای آن تلاش كردند. آیا حالا می‌توانیم بگوییم: امام حسین (ع) اینجا است.»
در پایان باید گفت، همین اندازه محدود كه در كتب تاریخی از زندگانی پیش از قیام آمده است، دغدغه اخلاقی و اصلاح‌گری او را اصل می‌داند و باید افسوس خورد كه ما مسلمانان از این دوران عقلانی- اخلاقی، كم می‌دانیم و وجوه حماسی قیام بر معرفت‌شناسی حسینی ما سایه انداخته است. به قول شكسپیر: «چه كسی از همسازی این ناسازی سخن خواهد گفت.»

منبع: اعتماد