معرفی و نقد مأخذ شناسی وقف / عبدالحسین طالعی

1395/6/21 ۰۷:۴۳

این گفتار به معرفی و نقد و بررسی کتاب مأخذشناسی وقف نوشته سید احمد سجادی جزی می پردازد. نگارنده پس از مقدماتی کوتاه در مورد ضرورت و فواید مأخذشناسی و مبحث وقف، به ویژگی های کلی و جزئی کتاب توجه کرده و آنگاه پیشنهادهایی برای تکمیل و روزآمدسازی کتاب و نیز بایسته های پژوهشی بر اساس داده های کتاب ارائه می کند.

 

چکیده: این گفتار به معرفی و نقد و بررسی کتاب مأخذشناسی وقف نوشته سید احمد سجادی جزی می پردازد. نگارنده پس از مقدماتی کوتاه در مورد ضرورت و فواید مأخذشناسی  و مبحث وقف، به ویژگی های کلی و جزئی کتاب توجه کرده و آنگاه پیشنهادهایی برای تکمیل و روزآمدسازی کتاب و نیز بایسته های پژوهشی بر اساس داده های کتاب ارائه می کند.

کلیدواژه ها: مأخذ شناسی وقف (کتاب) – نقد و بررسی؛ سجادی جزی، سید احمد؛ وقف – بایسته های پژوهشی.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

سجادی جزی، سید احمد. مأخذشناسی وقف. تهران: خانه کتاب، 1394، 540 ص. شابک: 3- 292 – 222- 600- 978

[1]

تهیه و تدوین مأخذشناسی برای هر موضوع پژوهشی از یک سوی نخستین گام برای آغاز هر دانش است، اما از نگاه دیگر، راهنمای پژوهشگران است برای برداشتن گامهای بلند و پیمودن راههای نارفته و کاویدن مطالب ناکاویده یا بازکاوی پیش کاویده ها با نگاه دیگر.

این کار مانند تلاش گروه راه سازی است که هر  کسی که از این راه بهره می برد، وامدار این تلاشگران است، در حالی که غالبا نام و نشانی از اینان در جایی مطرح نمی شود. همین گونه است کتابشناسی – یا به تعبیر صحیح تر: منبع شناسی – که هنوز در میان پژوهشگران و در جدولهای ترفیع دانشگاهی و حوزوی کاری پژوهشی به شمار نمی آید. اما قدر آن را کسی می داند که پژوهشی را در نظر داشته باشد و در نخستین گام آن یعنی یافتن منابع مناسب و تدوین پیشینه درمانده باشد و به این در و آن در بزند؛ آنگاه می فهمد که یک کتاب در موضوع منبع شناسی تا چه اندازه راه را کوتاه کرده و رهرو را به صورت میان بُر به مقصد می رساند.

چرا مدیران پژوهشی با منبع شناسی بدین سان برخورد می کنند؟ یکی از مهمترین دلایل این است که برخی از اینان، خود در راه ناهموار پژوهش نیفتاده اند تا  تلاشهای منبع شناسانه را ارج نهند و سبک سرانه ننگرند.

[2]

مأخذشناسی وقف تلاشی است در این راه که در پی چند کار دیگر در این زمینه به بازار تحقیق می آید. در این زمینه در کشورهای مختلف کارهایی انجام شده بود، از جمله در ایران که عنوان و ویژگی های این کارها در مقدمه کوتاه ناشر اشاره شده است. این نوشتار آهنگ معرفی همین کتاب را دارد نه مقایسۀ این کتاب با آثار پیشین را که خود به مقالات دیگر نیاز دارد، ولی در حدّ آماری و کمّی اشاره می شود که گسترده ترین کار که پیش از این در زمینه وقف انجام شده (کتاب وقف در آیینه آثار، مؤسسه پارسا) ،  1804 عنوان کتاب و مقاله و پایان نامه را (تا سال 1387) شناسانده است، در حالی که در مأخذشناسی وقف 6239 منبع (تا سال 1393) می شناساند.

همین جا باید یاد کنیم از عالم گمنام و خدوم رشته کتابشناسی مرحوم استاد امیرحسین شرافت (مدیر فقید مؤسسه پارسا) که آثار زیاد و ماندگاری از خود در این زمینه بر جای نهاد و تا واپسین لحظات عمر کوتاه خود، در حالی که با بیماری کشنده دست به گریبان بود، همچنان بیماری را نادیده انگاشته بود و می کوشید. روحش شاد باد.

[3]

وقف، یکی از شرافتمندانه ترین و زیباترین صحنه های حیات انسانی است که تاریخ از دیرباز به خود دیده و به انسانها نشان داده است. اینکه انسانی از ثمرۀ دسترنج خود بگذرد و همۀ انسانها را خانواده و فرزندان خود ببیند و حاصل عمر و تلاش خود را به همگان ببخشد، یکی از قلّه های اوج کرامت انسانی است که ایثاری والا می طلبد. کسانی که چنین ایثاری برمی گزینند، گام در راه جاودانگی  می نهند و به بشریت درس گذشت و عدم دلبستگی به دنیای گذرا می دهند.

ولی مسئلۀ وقف بدین آسانی نیست. در آغاز آسان می نماید، ولی مشکلها در میان می افتد که باید حل شود. مسائل مختلف حقوقی و فقهی رایج ترین این مسائل است، ولی به این محدود نمی شود. بررسی های تاریخی، شناخت واقفان و شناساندن آنها به نسلهای آینده، یافتن راهکارهای ترویج فرهنگ وقف، و روزآمد کردن این فرهنگ کهن و جوانب دیگر نیز مطرح است که باید پیوسته بدان توجه شود، وگرنه این بنای باستانی روی به کهنگی می نهد و از جلب نسلهای تازه محروم می ماند.

بدین روی، پژوهش در مورد وقف و جوانب آن همواره ادامه داشته و دارد. این پژوهش ها از قید زمان و مکان گذشته و تا آنجا که انسانیت وجود دارد، این پژوهش ها به عنوان ابزاری برای تداوم این خدمت انسانی نیز وجود دارد.

مأخذشناسی وقف، آینه ای است که گوشه ای از این کارها را به سه زبان فارسی، عربی و اردو نشان می دهد. بدین روی تلاش ارزشمند و ماندگاری است که تا دهها سال به عنوان کتاب مرجع مورد بهره وری خواهد بود. اما نشر هر کتاب مرجع، نه پایان راه که آغاز کار است.

بدین روی بازشناسی جنبه های مختلف چنین کتاب مرجعی موضوع این مقال است که در چند محور اصلی ارائه می شود: نکات کلی، نکات جزئی، برخی از موضوع های فرعی و منابع مربوط به آن، و سرانجام: پیشنهادهایی برای بهتر شدن کتاب در مراحل بعد.

[4]

برخی از ویژگی های کلی و شاخص کتاب چنین است:

1.کتاب، انواع منابع را معرفی می کند (کتاب مستقل، کتاب مشتمل، مقاله، پایان نامه، خبر روزنامه، گزارش مجله ای، نسخه خطی). مقدمه نویسنده نمونه هایی از گروه های مختلف مدخل را آورده و نحوۀ چینش اطلاعات را توضیح داده است.

2.منابع به سه زبان فارسی، عربی، اردو معرفی شده و ترجمه عنوان های منابع عربی و اردو زبان به فارسی ترجمه شده است.

3.پیشینه موضوع در زبان فارسی در مقدمه کوتاه ناشر بیان شده است.

4.تعداد 6239 منبع از 374 کتابخانه برگزیده شده که در کشورهای: ایران، اردن، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان، فلسطین، قطر، کویت، لبنان، مراکش، مصر، هند و یمن وجود دارد.

5.منابع از سال 1291  تا 1393 شمسی  در کتاب یادشده است.

6.کتاب از عناوین ارجاعی بهره گرفته است.

7.دقت در عناوین نشان می دهد که برخی از آنها شایستۀ توجّهی افزونتر است. مثلاً مدخل شماره 724 به عنوان مقاله یاد شده، در حالی که  حجم آن 134 صفحه  است، یعنی به اندازۀ یک کتاب مستقل.

8.در کنار تمام تاریخ های میلادی و قمری، معادل آنها به تاریخ هجری شمسی ذکر شده است.

9.نکات توضیحی که بر ترجمه عناوین افزوده شده، ابهام ها و پرسش ها را پاسخ می گوید، مانند توضیح شفشاون (شهری در شمال مراکش) که ذیل مدخل شماره 757 (ص 78) آمده است.

10.منابع اسلامی از تمام مذاهب اقالیم قبله و منابع مربوط به ادیان دیگر نیز یاد شده است.

11.در ترتیب حروف، حرف هاء پیش از واو یاد شده است.

12.سه نمایه در پایان کتاب آمده است: نمایه نویسندگان، نمایه منابع مقاله ها (مجلات و همایش ها)، نمایۀ زمانی نشر مطالب از سال 1291 تا 1393 شمسی.

[5]

بعضی از نکات کلی در کتاب دیده می شود که بهتر است در چاپهای بعدی برطرف شود. از جمله:

1.در موارد ارجاع، که از یک مدخل به  مدخل دیگر ارجاع داده شده، شماره دادن به مدخل اول صحیح به نظر نمی رسد. این کار بارها در کتاب تکرار شده است، مانند شماره های: 14، 177، 330، 913، 3789، 3972، 4036، 4117، 4138 تا 4140، 4167، 4172، 4753، 4827.

2.یادکردِ منابع مشتمل (یعنی آنچه بخشی از آن در مورد وقف است) در بعضی موارد، رویۀ روشنی ندارد. مثلاً: منهاج الصالحین (شماره 4738 تا 4740 ص 383) که نوعی رسالۀ فتوایی است، یاد شده است، اما دیگر رساله های فتوایی که با عنوانهای دیگر منتشر شده، در کتاب یاد نشده است؛ عنوانهایی مانند: توضیح المسائل، صراط النجاة، و ...

3.مقدمه مؤلف شماره صفحه ندارد.

4.آیا تمام منابعی را که مؤلف در کتاب نام برده، شخصاً دیده یا به واسطۀ منابع دیگر یاد کرده است؟ مقدمه کتاب در این مورد ساکت است که توضیح می خواهد.

5.چند ین نمایه دیگر – بجز سه نمایه ای که یاد شد – برای کتاب مورد نیاز است.  این نکته در سطور آینده با تفصیل بیان خواهد شد.

6.برخی از منابع یادشده در کتاب، منابعی مربوط به سده های گذشته اند. بهتر آن است که در مقابل نام نویسندگان این گونه منابع، تاریخ تولد و وفات یا دستکم تاریخ تقریبی ذکر شود  تا خوانندگان متوسط نیز با دقت بیشتر، منابع مورد نظر خود را برگزینند.

7.در بررسی کتاب، به نظر رسید که برخی از مجلات ایرانی که پیش از انقلاب اسلامی منتشر شده اند، چندان مورد رجوع نبوده اند، مانند مجله گوهر، مجله ارمغان یا مجلات مختلف دانشگاه تهران و تبریز و مشهد. تعداد ارجاع به مجله وحید یا بررسی های تاریخی نسبت به آنچه تصور می رود، کم به نظر می آید. نظر قطعی در این مورد، موکول به بررسی دقیق تر است، خصوصاً در مقایسه با منابعی مثل «فهرست مقالات فارسی» شادروان ایرج افشار. 

8.نام مراکز حوزوی و دانشگاهی گاهی با هم خلط شده است. مثلاً: دانشگاه مرکز مدیریت حوزۀ علمیه قم (ش 5976)، دانشگاه حوزه علمیه خراسان رضوی (ش 764).

9.قرار بر این بوده که ترجمه عناوین عربی و اردو به فارسی در همه جا ذکر شود، ولی در برخی موارد این اصل رعایت نشده است. مثلاً: شماره 21، 24، 339.

10.در مقدمه، فهرستی از کتابخانه ها ارائه شده که نگارنده بر قسمت کتابخانه های ایران نکاتی دارد:

*شماره 9 (کتابخانه آیت الله وزیری) همان شماره 85 (وزیری) است.

*ش 48 (کتابخانه سپهسالار) به نام فعلی آن (شهید مطهری) در شماره 61 یاد شده و تکراری است. البته نگارنده به تبع نیت و کلام واقف (مرحوم سپهسالار) – که خواسته نامش بر این مجموعه باقی بماند – شخصا همان را ترجیح می دهم، ولی مسئلۀ بازیابی اطلاعات مسئله ای دیگر است.

*ش 50 (کتابخانه عمومی آیت الله خامنه ای) در قم است یا تهران؟ احتمالا قم صحیح است نه تهران که در کتاب یاد شده است.

*ش 52 (کتابخانه عمومی دفتر تبلیغات قم) ظاهرا همان ش 46 (کتابخانه دفتر تبلیغات قم) است.

*ش 59 (کتابخانه مجموعه آیت الله حجت) ظاهرا همان ش 62 (کتابخانه مدرسه عالی فقه و معارف اسلامی قم) است. اگر تفاوتی است، باید وجه تفاوت بطور روشن قید شود.

11.در مورد کتابخانه های عراق، رجوع به دو کتابخانه در سلیمانیه برای جامعه فرهنگی ما که ارتباط چندانی با آن مناطق ندارد، کاری جالب است. اما چرا از آن همه گنجینه ارزشمند در نجف و کربلا غفلت شده است؟ مانند کتابخانه های عتبات، آیت الله حکیم، علامه امینی، کاشف الغطاء و چندین مورد دیگر که خوشبختانه اکنون ارتباط زیادی با مراکز ایران دارند.

12.احتمالاً دستیارانی در برخی از مراحل به یاری مؤلف شتافته اند. این احتمال، فقط بر مبنای سنگینی این کار و فضای عرفی تحقیق گفته می شود، نه اطلاعات خاصی که نگارنده سطور در اختیار داشته باشد. اگر چنین است، بهتر آنکه نام این دستیاران و نوع کمک آنها ذکر شود. اما اگر این احتمال درست نیست، به صراحت قید شود که تمام این تلاش توسط نویسنده انجام شده است. بدیهی است که هیچ یک از این دو صورت، از علمیت خروجی یعنی مأخذشناسی وقف نمی کاهد.

 

 [6]

نکات جزئیِ نیز در این کتاب، قابل ذکر است که برخی از آنها یاد می شود:

1.گاهی نام نویسنده نوشته نشده، لذا آن نامها در نمایه نویسندگان یاد نشده است. مثلاً: در صفحه 50 مدخل شماره 417 (استفتائات از مقام معظم رهبری) نام ایشان یاد نشده است. لذا در نمایه نیز این شماره را نمی بینیم، در حالی که شماره 415 و 416 یاد شده است. همین گونه است شماره 4458.

2.در مورد نام نویسندگان در موارد معدود، اشتباه روی داده است. مانند موارد زیر: *ش 4459: امامی جمارانی (صحیح: امام جمارانی).

*ش 193: فروینی (صحیح: قزوینی).

*ش 3458: وانساز (صحیح: الوانساز).

*ش 718: محمد بن وهاب (صحیح: محمد بن عبدالوهاب).

*ش 4738: نام پدیدآور، «شهید شفتی اصفهانی» ثبت شده است. با توجه به اینکه تاریخ نیز قید نشده، معلوم نشد که این شخص کیست؟ یا خطای چاپی بوده و مراد، «سید شفتی» باشد؟

3.در مورد نام کتابها یا توضیحات آنها:

*ش 699 ص 65: کتاب «الامامة و السیاسة» ظاهرا همان کتاب مشهور تألیف ابن قتیبه است، ولی در اینجا مؤلف را مجهول می داند. اگر براستی کتاب دیگری باشد، در این گونه موارد، رسم بر این است که تذکر دهند که این غیر از کتاب مشهور ابن قتیبه است.

*اشتباه چاپی در عنوان که معنا را تغییر می دهد: ش 339 ص 44: «الارض فی الفقه: اقسام ها ....» که باید «اقسامها» باشد.

*کار ارجاع در مورد عناوین کار مفیدی است. اما ارجاع باید از غیر مشهور به مشهر یا اشهر باشد. در یک مورد بر خلاف این اصل عمل شده است: از معجم الادباء یاقوت حموی (ش 4514) ارجاع داده به نام دیگر غیر مشهور آن (ارشاد الادیب الی معرفة الاریب – ش 327). بازبینی ارجاع ها از این جهت خوب است.

*ش 427 به نام «الاسرار الفقاهة» ثبت شده که صحیح آن «اسرار الفقاهة» است. بعلاوه توضیحات آن ناقص و نارسا است. مشابه آن در شماره 4740 که «منهاج الطالبین» صحیح است.

*ش 4882 به عربی است، ولی عنوان فارسی آمده است.

*ش 4625 و 4469 یک کتاب است که دو بار ثبت شده است: یک بار به اشتباه، «المکاسب مصباح الفقیه» و جای دیگر به درستی «مصباح الفقیه».

*ش 3752 (کتابشناسی ربع رشیدی ...) در آغاز حرف کاف آمده که خلاف ترتیب است. اما یک بار دیگر در جای اصلی خود آمده است (ش 3824).

4.ترجمه برخی از عناوین منابع عربی به فارسی، از کارهای مفیدی است که در این مجموعه انجام شده است. ولی برخی از ترجمه ها  بی اشکال نیست. نمونه:

*ش 4424 (مذکراتی فی نصف قرن) به صورت «گفت و گوهایی...» ترجمه شده که «خاطرات» یا «یادداشتها» صحیح است.

*ش 4675 (من تاریخ ...) به صورت «از تاریخ ...» ترجمه شده که «برگی از تاریخ ...» صحیح است.

*ش 5945 و 5946: ترجمه های فارسی این دو عنوان در هم آمیخته شده است.

*ش 5947 ترجمه فارسی نامفهوم است.

*ش 5917 (الوقف و تطویر العملیة التعلیمیة) ترجمه شده: «وقف و توسعۀ آموزش عملی». که چندین خطا در بر دارد.

*شماره های 420، 5324، 5556، 5821 نیز چنین خطایی دارد.

*دو مورد ترجمه غلط عنوان نیز در یادداشتهایم از کتاب نوشته بودم که متأسفانه شماره اش را در آن زمان ننوشتم، بعلاوه از عنوان طولانی فقط چند کلمه آخر را نوشتم. به جهت اهمیت مطلب، همراه با عذر خواهی، بدون ذکر شماره می نویسم:

یک. در ترجمه عبارت «... الرأس المال الاستعماری» گفته شده: «سرمایۀ استعمار» که صحیح این است: «سرمایه گذاری عمرانی»

دو. در ترجمه عبارت «.... من خلال خطط المقریزی» نوشته شده: «در طول برنامه المقریزی» که خطای آشکار است و صحیح آن: «بر اساس کتاب خطط نوشته مقریزی».

برای بهینه شدن این ترجمه ها پیشنهادی دارم که در بخش پیشنهادها بیان می دارم.

[7]

فوائدی که از این کتاب می توان برگرفت، کم نیست.

 اگر نمایۀ موضوعی در پایان کتاب می آوردند، آنگاه روشن می شد که از دل بیش از شش هزار منبع، دهها موضوع برای مقاله پژوهشی، پایان نامه، طرح پژوهشی، کتاب و همایش و قابل استخراج است. بعلاوه امکان گسترده برای کارهای ترویجی در زمینه های هنری و ادبی. ضمن اینکه چنین نمایه ای با یک نگاه نشان می دهد که جای تحقیق در کدام موضوع خالی مانده یا چه موضوع هایی جدید (به ویژه موضوع های میان رشته ای) می توان به فرهنگ پژوهش وقف افزود.

فعلاً در این فرصت کوتاه، چند موضوع را یادآور می شود که نگارنده فقط به میل خود در زمانی بس کوتاه برگزیده، و منابع مربوط به آنها را، نه به استقصای دقیق، بلکه بطور تصادفی و با تصفّح گذرا در کتاب یافته است. همین فهرست پیشنهادیِ غیر دقیق و ناتمام  می تواند مشتی نمونۀ خروار باشد که گروهی بلکه گروهها را بر انگیزد و این داده های فراوان را به باروری و تولید دانش برسانند؛ که هدف اصلی و مقصد نهایی از هر تلاش اطلاع رسانی همین است.

در تمام این موارد به ذکر شماره های مدخلها بسنده می کنم تا سخن بیش از اندازه به درازا نکشد.

1.موقوفات اهل بیت علیهم السلام

764، 5986، 765، 808، 5996، 5928، 4282، 4875، 4886، 4901، 4959.

2.آثار مرجع (کتابنامه، اصطلاح نامه، نمایه، گزارش و معرفی کتاب و ...) در باره وقف

6036، 6032، 4474 تا 4476، 3455، 3456، 3466، 3752، 3824 تا 3827، 3843 تا 3850، 3854، 3855، 3857، 3993، 4278، 4536، 4695، 4937، 5172 تا 5185، 5215.

3.وقف و کتاب و کتابخانه و نشر و ....

838، 906، 6180، 6146، 6137، 6099، 6100، 5974، 5955، 5906، 5890، 3767، 3766، 3817 تا 3822، 3828، 3829، 3907، 3942، 4082، 4287، 4628 تا 4636، 4676، 4689، 4757، 4797، 4801، 4829، 5096، ، 5097، 5111، 5142، 5319 تا 5321، 5787، 5788، 5783.

4.اسناد وقف

747، 862، 864، 872، 887، 6156، 3609 تا 3625، 3925، 3932، 4084، 4646، 5323 تا 5356.

5.وقف و بانوان

880 تا 883، 910، 6186، 6175، 6165، 6149، 6114، 6103، 6102، 6006، 3451، 3797، 4206، 4238 تا 4241، 4283، 4378، 4371، 4542، 4544، 4551، 4675، 4882، 4888، 4894، 4902، 4903، 4915، 5090، 5091، 5085، 5084، 5141، 5168، 5169، 5722. [نمونه بارز این بخش مسجد گوهرشاد و موقوفات آن است که بخشی از منابع یادشده به آن برمی گردد.]

6.وقف در مذاهب و ادیان و کشورهای غیر اسلامی

6071، 3928، 4679، 4789، 4910، 5143، 5227، 5258، 5322، 5640.

7.وقف و حل مشکلات مردم:

*کلیات 5118 تا 5127.

*ورزش  5144

*حمایت از حیوانات 739

*بهداشت 793، 889، 901، 5973، 5935، 5911، 4250، 5100، 5086، 5555.

*تحول شهری 4883، 5104، 5108، 5133.

*حمایت خانواده 5950

*رفع فقر 5951، 5137.

*کاروان سرا 3768 تا 3770.

*تأمین آب شرب 6097، 6084، 6085، 6069، 6070، 3721، 3719، 3990.

*مسکن 5990.

8.وقف و مسائل جدید

*گردشگری 5116.

*پژوهش 853.

*رسانه ها 5089.

*مدیریت 5098، 5087، 5155.

*تحقیق آماری 3842، 5156، 5157.

*سایبر 5687

9.مطالعات میان رشته ای وقف

* قرآن و حدیث 5655 تا 5660، 5662، 5467، 5469، 5470، 5674.

*اخلاق 5465، 5472، 5634.

*تاریخ 833، 821، 836، 879.

*مسائل حقوقی 779، 785، 801، 812، 871، 4085 تا 4103، 4908، 5158.

*مسائل فرهنگی 758، 805.

*تحولات سیاسی 761، 748، 749، 772، 773، 831، 902، 903.

*تحولات اقتصادی 773، 760، 751، 812، 918، 5941، 5922، 5914، 5915، 4280.

*مطالعات تطبیقی 4603.

*مسجد 4291 تا 4310، 4347 تا 4380.

*هنر و ادب 3965، 4053، 4194، 4265، 4729، 4867، 5216، 5290، 5457، 5648، 5671، 4674.

10.همایش های وقف

4105 تا 4110، 4537 تا 4539، 4658، 4700، 4768 تا 4777، 4988، 4991 تا 5002، 5167، 5274، 5425، 5426.

11.متن وقف نامه ها (به تعبیر عربی: الوقفیة)

6069 تا 6189 [این بخش سرشار از نکته ها است که هر یک از آنها یا به صورت گروهی می تواند موضوع پژوهش های مستقل باشد. نمونه پژوهش و استخراج نکته از آنها: 3934، 4763، 5154، 5161.]

12.پول و مسکوکات (به تعبیر عربی: وقف النقود)

5842 تا 5850، 5565 تا 5569.

13.موقوفه رَبع رشیدی 6086، 6087، 3752 (که عینا به شماره 3824تکرار شده)، 4059، 4088، 4552. [این موضوع باید در اولویت پایان نامه و مقالات پژوهشی باشد، به عنوان تجربه ای موفق در هفتصد و اندی سال پیش در زمینۀ مدیریت علمی و کار گروهی و ...]

14.پژوهش های مکان محور 6013، 6049، 5987، 5988، 5916، 5905، 5900، 5852، 3472، 3458.

تکرار و تأکید می شود که نه موضوع های اصلی و فرعی یادشده در این سیاهه را باید فهرست جامع و مانع  دانست و نه مدخل هایی که ذیل آنها یاد شده است. بلکه فقط یادداشتی شتاب زده است برای این که ظرفیت پژوهشی و ترویجی گسترده ای را که در این موضوع وجود دارد، نشان دهد.

[8]

اشاره شد که تدوین و نشر این گونه فهرست ها نخستین گام در راهی دراز است، نه آخرین گام. در واقع وقتی چنین فهرستی منتشر می شود، راهی برای کاربران گشوده می شود که در آن بنگرند و راههایی برای تولید علم جدید از طریق آن بجویند.

نگارندۀ سطور با تصفّح ناقص کتاب مأخذشناسی وقف به موضوع هایی دست یافت که برخی برای ادامۀ همین کتاب و بعضی برای پژوهش های بعدی مفید تواند بود.

اینک به این موضوع ها اشاره می شود، با این تذکّر که این سیاهه نه جامع است و نه مانع، بلکه خود گامی آغازین برای تهیه و تدوین «بایسته های پژوهشی در زمینۀ وقف» است. نیز اشاره کنم که در این راستا، حمایت مالی سازمان اوقاف به عنوان متولّی وقف در کشور، زمینه ساز مهمی تواند بود.

1.تحلیل محتوای منابع یادشده در این کتاب، که می تواند به عنوان پایان نامه  دانشگاهی اجرا شود.

2.نقد، بررسی، بازنگری و تکمیل این کار، به صورتی که میان رشته های مختلف تقسیم شود. مثلاً: ترجمۀ عناوین عربی به فارسی بر اساس ادبیات جدید و روزآمد ادبیات عرب به دانشجویان و اساتید این رشته سپرده شود، تا در قالب پایان نامه یا دستکم تحقیق های کلاسی مقاطع تحصیلات تکمیلی سامان گیرد.

همین گونه است نگرش های دیگر به این کتاب از دیدگاه های دیگر.

اشاره کنم که این پیشنهاد، در راستای این نکته است که باید بکوشیم پایان نامه ها و دیگر پژوهش های دانشگاهی جنبۀ کاربردی یابد و به ثمرۀ عملی برسد.

3.تهیه کردن و افزودن نمایه های مختلف که بازیابی اطلاعات کتاب را آسان تر کند. باید پذیرفت که بدون وجود نمایه های متعدد، بازیابی یک مطلب از میان این همه مدخل، مانند «یافتن یک سوزن در یک انبار کاه» است. دلخوشی به «ذخیرۀ اطلاعات» فقط نگریستن به نیمۀ اول یک مجموعه است که بدون نیمۀ دوم (بازیابی) بی ثمر یا کم ثمر است.

از باب نمونه یاد می شود:

*نمایه موضوعی - الفبایی

*نمایه بر اساس مذهب نویسندگان یا فضای مذهبی مقالات.

*نمایه بر اساس موضوع - کشور (مسائل وقف در کشورهای مختلف)

*نمایه بر اساس ساختار منبع اطلاعاتی (دستکم در خصوص نسخه های خطی که سرشار از بایسته های پژوهشی است).

*نمایه مراکز حوزوی و دانشگاهی که تولید کنندۀ این اطلاعات بوده اند (دستکم در مورد پایان نامه ها). این نمایه سهم این مراکز را در تولید محتوای مربوط به وقف نشان می دهد.

* نمایه به ترتیب دورۀ زمانی مؤلفان که تحول کمّی و کیفی وقف نگاری در طول زمان را نشان دهد.

این کارهای ضروری نیز می تواند در یک تعامل سازنده میان ناشر (خانه کتاب) با برخی از گروه های علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه ها به مرحلۀ احرا برسد.

4.چنین کتاب مرجعی نمی تواند خالی از مقدمه و صفحه عنوان به زبانهای انگلیسی و عربی باشد.

5.کتاب، خالی از پژوهش هایی به زبانهای اروپایی است. در گامهای  بعدی این کار نیز پیشنهاد می شود. کمترین فایدۀ این کار، بجز روزآمدی و جامعیت، ایجاد زمینۀ پژوهش های تطبیقی میان نگاه غربی و شرقی به مقولۀ وقف است.

6.برگزاری یک یا چند نشست برای معرفی، نقد و بررسی درونمایۀ کتاب، تا دیدگاه های اهل نظر در این مورد به دست آید.

7.تا آنجا که امکان دارد، گردآوری متن این منابع در قالب یک  لوح فشرده یا یک پایگاه اطلاعاتی اینترنتی که دستیابی به این اطلاعات را آسان کند. چرا از این امکانات برای گسترش فرهنگ زیبا و انسانی وقف بهره نگیریم؟ البته موانعی در راه دسترسی آزاد به اطلاعات وجود دارد، به ویژه حقّ مؤلف که آن هم با مذاکره و تعامل، قابل حلّ است. برخی از مراکز  مانند مرکز نور، تجربه های خوبی در این زمینه دارند.

8.در بررسی این منابع روشن شد که برخی از کشورها همایش هایی در بارۀ کتابخانه های وقفی برگزار کرده اند. این کار در کشور ما بسیار ضروری است، به ویژه با داشتن کتابخانه هایی موقوفه که بعضی از آنها (مانند کتابخانۀ آستان قدس رضوی) بیش از ده قرن عمر دارند. فوائد، مسائل، مشکلات، راهکارهای روزآمدی، برنامه های اجرایی برای تشویق وقف کتابخانه و دیگر عناوین مربوط می تواند در چنین نشست های علمی مطرح شود.

سخن پایانی سپاسگزاری ویژه ای است از نویسنده و دستیاران احتمالی او و ناشر و دیگر دست اندرکاران که کاری چنین پربرگ و پربار را بدین صورت (کم غلط، خوش خوان، یکدست و جذاب) عرضه کردند تا  چشم اندازی  گسترده به روی پژوهشگران برای وقف پژوهی و وقف نگاری بگشایند.

در واقع، بالاترین زمینۀ وقف که تمام دانشوران  - به  ویژه دانش نگاران – در  آن شرکت دارند، «وقف علم بر دانش پذیران» است که این کتاب، خود، مصداقی بارز از این خدمت است.

این خدمت شایسته بر تمام دست اندرکاران خجسته باد و دعای خیر حضرت خاتم الاوصیاء بقیة الله عجل الله فرجه شامل تمامی آنان باد. آمین.

منبع: نقد کتاب اطلاع رسانی و ارتباطات، دوره ۳ - شماره ۹