گفت وگو و درک «مفاهیم اخلاقی» - زهیر باقری نوع پرست

1395/6/14 ۱۱:۲۰

سقراط در برخی از گفت وگوهای خود سعی دارد با طرح سوال هایی به ماهیت مفاهیم اخلاقی برسد. ولی این گفت و گوها، گفت و گویی معمولی نیستند. هدف از این گفت وگوها این است که دریابیم کدام یک از باورهای ما صحیح هستند و کدام یک غلط. برای این کار، سقراط طرف مقابل را به اتخاذ موضعی ترغیب و سپس سعی می کرد با سوال کردن، به مخاطب خود نشان دهد که باورهای او انسجام ندارند یا غلط هستند.

سقراط در برخی از گفت وگوهای خود سعی دارد با طرح سوال هایی به ماهیت مفاهیم اخلاقی برسد. ولی این گفت و گوها، گفت و گویی معمولی نیستند. هدف از این گفت وگوها این است که دریابیم کدام یک از باورهای ما صحیح هستند و کدام یک غلط. برای این کار، سقراط طرف مقابل را به اتخاذ موضعی ترغیب و سپس سعی می کرد با سوال کردن، به مخاطب خود نشان دهد که باورهای او انسجام ندارند یا غلط هستند.

در اغلب اوقات، طرف مقابل ِ سقراط در این گفت وگوها پس از چندی که متوجه اِشکال در باورهایش می شد به بهانه ای گفت وگو را ترک می کرد، بدون این که سقراط بتواند به ماهیت مفاهیم اخلاقی پی ببرد یا حقیقتی کشف شود.

ممکن است با توجه به بی نتیجه ماندن چنین گفت وگوهایی و نرسیدن به 'ماهیت مفاهیم اخلاقی'، شخصی به این نتیجه برسد که گفت وگو بی فایده است و نباید آن را ادامه داد و هر کسی باید برای خود موضعی اخلاقی تعریف کند و از آن پیروی کند. ولی گفت وگو کردن تنها راه ممکنی است که در اختیار داریم. با گفت وگو و به چالش کشیدن نظرهای یکدیگر می توانیم معنای مفاهیم اخلاقی ای را که به کار می بریم متوجه شویم و همچنین صدق باورهایی که این مفاهیم را به وجود می آورند بررسی کنیم.

دونالد دویدسن، فیلسوف آمریکایی، بر این باور بود که 'مفاهیم اخلاقی' و 'گفت وگو' از یکدیگر جداشدنی نیستند. ما تنها هنگامی می توانیم معنای واژگان را دریابیم که به زمینه کاربرد این واژگان توسط افراد دقت کنیم. برای مثال وقتی شخصی از واژه هایی مانند 'خوب' یا 'فضیلت' استفاده می کند، باید دید در چه جمله ای و به چه منظوری به کار رفته است. اگر به گفت وگو و سیال بودن کاربرد واژگان دقت نکنیم، ناچاریم بگوییم این واژه ها معنایی ثابت دارند و هر جا به کار بروند معنایی واحد خواهند داشت. در آن صورت هنگامی که شخصی می گوید 'راستگویی خوب است' و شخص دیگری می گوید 'ماشین کم مصرف خوب است'، در فهم معنای 'خوب' در کاربردهای متفاوت دچار اشتباه می شویم.

اگر بپذیریم که 'مفاهیم اخلاقی' و 'گفت وگو' با یکدیگر پیوند ناگسستنی دارند در نتیجه باید بپذیریم که مفاهیم اخلاقی نمی توانند زاییده ذهن یک شخص در تنهایی خود باشد و تنها در گفت وگو است که چنین مفاهیمی مشخص می شود. علاوه بر این، برای اینکه گفت وگو میسر باشد، باید جهان خارجی وجود داشته باشد، بنابراین وجود جهان خارج هم برای مفاهیم اخلاقی ضرورت پیدا می کند. ما تنها در صورتی می توانیم باورهای صحیح داشته باشیم که امکان داشتن باورهای غلط را نیز داشته باشیم. برای اینکه بتوانیم باورهای صحیح را از باورهای غلط تشخیص دهیم باید حداقل دو نفر وجود داشته باشند که در دنیایی یکسان زندگی می کنند و در معرض واقعیت یکسانی باشند. در آن صورت می توانند با یکدیگر گفت وگو کنند و به بررسی اعتبار سخنان خود بپردازند.

به کمک گفت وگو می توان دریافت که تحت چه شرایطی، کدام باورها و چه کاربردهایی از واژگان صحیح هستند. اگر شخصی تنها با خودش و برای خودش سخن بگوید نمی تواند تشخیص دهد که از زبان به درستی استفاده می کند و باورهایش نسبت به جهان خارج صحیح هستند یا خیر. ولی هنگام گفت وگوی یک شخص با دیگری، این امکان فراهم می شود. اگر پاسخ های شخص دیگر و واکنش های او به جهان، مرتبط با یکدیگر باشند آن گاه زمینه ای مشترک پیدا کرده ایم که بر اساس آن می توانیم به بررسی درستی و غلطی باورهای خود بپردازیم. از آنجا که در گفت وگو هر دو شخص در مورد دنیا و واقعیتی یکسان سخن می گویند، به کارگیری صحیح واژگان در گفت وگو هنگامی تضمین می شود که سخنان ما توسط شخص دیگر قابل فهم باشد. بنابراین برای گفت وگوی موفق باید قصد کنیم که سخنان ما توسط شخص مقابل قابل فهم باشد.

ولی ما با افراد متفاوتی گفت وگو می کنیم، افرادی با سن های متفاوت، گاهی اوقات شخص مقابل ما زن است گاهی مرد، گاهی پیر و گاهی جوان، گاه طرف گفت وگوی ما از فرهنگ یا قومیتی دیگر است، در برخی موارد علایق و سلایق ما به شدت با یکدیگر متفاوت هستند. چطور می توانیم مطمئن باشیم که با وجود اختلاف های اینچنین طرف مقابل، ما را خواهد فهمید و ما نیز او را خواهیم فهمید؟

باید به کاربرد فعلی واژگان توجه کنیم، مثلاً باید ببینیم واژه 'خوب' در حال حاضر در زبان ما چگونه کاربردهایی دارد (بین گروه های سنی متفاوت، قشرهای فرهنگی متفاوت و غیره) و هنگامی که شخصی از این واژه در توصیف خانه، غذا، شخص، آب و هوا و غیره بهره می گیرد، با توجه به کاربرد آن، به معنای آن پی ببریم.

هنگامی که به کاربردهای متفاوت توجه کنیم، گفت وگوی موفقیت آمیز تضمین خواهدشد. از آنجا که هر کاربرد متعلق به گروهی خاص است ممکن است هر کدام تصور متفاوتی از مفاهیم اخلاقی داشته باشند. در این مرحله، باید با یکدیگر به گفت وگو بنشینیم و به سنجش اعتبار سخنان و فهم خود و دیگران از مفاهیم اخلاقی بپردازیم و به یاد داشته باشیم که این تنها راه پیش روی ما است.

منبع: روزنامه ایران 94

منبع:ایرنا