1393/4/11 ۱۲:۱۰
حسامالدین سراج آثار متعددی در حوزه موسیقی آیینی خلق کرده است؛ شاید معروفترین آنها آلبوم «وداع» باشد. اخیراً هم کار تازهای را ضبط کرده است که تا پایان ماه رمضان منتشر خواهد شد. با وی درباره موسیقی آیینی صحبت کردم، بحث به «نینوا» اثر حسین علیزاده و «ربنا» با صدای استاد شجریان هم رسید. وی در اینباره گفت «ربنای» استاد شجریان را بسیار دوست دارم. هر موقع در ماه مبارک رمضان میشنیدم، به عنوان یک عامل ایجاد خاطره بوده است. مردم از این اثر 30 سال خاطره دارند و امروز ظلم است که فرصت شنیدن این اثر از مردم دریغ شود. ظلم است این اثر را از حافظه تاریخی مردم ایران حذف کنیم. نسبت به این کار نوستالژی دارند و مردم آن را دوست دارند. هر وقت ربنا را میشنوند، نسبت به آن واکنش مثبت نشان میدهند. چقدر خوب است که آیات قرآن بین مردم رایج شود.
اذان مؤذنزاده و ربنای شجریان اوج هنر آیینی ماست
حسن همایون: حسامالدین سراج آثار متعددی در حوزه موسیقی آیینی خلق کرده است؛ شاید معروفترین آنها آلبوم «وداع» باشد. اخیراً هم کار تازهای را ضبط کرده است که تا پایان ماه رمضان منتشر خواهد شد. با وی درباره موسیقی آیینی صحبت کردم، بحث به «نینوا» اثر حسین علیزاده و «ربنا» با صدای استاد شجریان هم رسید. وی در اینباره گفت «ربنای» استاد شجریان را بسیار دوست دارم. هر موقع در ماه مبارک رمضان میشنیدم، به عنوان یک عامل ایجاد خاطره بوده است. مردم از این اثر 30 سال خاطره دارند و امروز ظلم است که فرصت شنیدن این اثر از مردم دریغ شود. ظلم است این اثر را از حافظه تاریخی مردم ایران حذف کنیم. نسبت به این کار نوستالژی دارند و مردم آن را دوست دارند. هر وقت ربنا را میشنوند، نسبت به آن واکنش مثبت نشان میدهند. چقدر خوب است که آیات قرآن بین مردم رایج شود.
***
موسیقی ایرانی برگرفته از مناسک آیینی مانند تعزیه و منقبتخوانی و سوگوارههاست؛ بسیاری از ردیفهای موسیقی سنتی از تعزیه آمده است؛ با اینحال چرا آثار شاخص موسیقی آیینی در فضای هنری ما کم است؟ در حالی که این پیوند مضمونی و ساختاری میان موسیقی سنتی و باورهای مذهبی ما هست.
بله همینطور است که میگویید، موسیقی سنتی ایرانی ریشه در تعزیه دارد. ریشه در آیینهای مذهبی دارد و در قدیمالایام موسیقی ایرانی توسط علما حفظ شده است و بالای منبر ردیف میخواندند. دستگاههای مختلف موسیقی ایرانی را بلد بودند و میخواندند و یاد میدادند. اما متأسفانه امروزه یک دعوای مجازی بین مذهب و موسیقی در گرفته و این دعوا بالا گرفته است. همین مسأله سبب میشود موسیقی اصیل سنتی ما آنجور که باید و شاید راهش را دنبال نکند و برای تحقق انتظاراتش با موانع متعددی روبهرو است.
برخی اوقات عزیزانی که نگرش مذهبی دارند، به اشتباه با موسیقی درمیافتند. در حالی که موسیقی یک هنر است و هنر ریشه در فطرت انسانی دارد و آنچه ریشه در فطرت دارد، علیالاطلاق حرام نمیتواند باشد. هر چیزی در این عالم یک جنبه مثبتی دارد. به قول حافظ که میفرماید «عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگو/ نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند» به هر حال جنبههای مثبت موسیقی بسیار فراوان است. از جمله بخش زیباییشناسی در ارتباط با فطرت انسان بسیار مهم است. موسیقی میتواند انسان را سرشار از لذت معنوی کند. کما اینکه در تاریخ عرفان شیعی هم شاهد هستیم عرفای بزرگی مانند مولانا از موسیقی در رسیدن به حالات معنوی بهره میبردند.
با این پیوند میان موسیقی سنتی با آموزههای دینی و فرهنگی جامعه ایرانی؛ چرا در این روزگار کمتر شاهد خلق آثار موسیقی آیینی فاخری هستیم؟ انگشتشماری آثار فاخر مانند آلبوم «وداع» اثر شما، «نینوا» اثر استاد علیزاده داریم، اصلاً شما قائل به موسیقی آیینی و مذهبی هستید؟
بله به هر حال یک نوع موسیقی داریم که در آن آیینها و آداب و رسوم دینی و مذهبی لحاظ میشود و مؤلفههای اعتقادی در آنها مؤثر واقع شده است. مثلاً ما موسیقی زورخانهای و پهلوانی داریم. همچنین موسیقی سوگ و تعزیه داریم. حتی در فضای تاریخی و اجتماعی ما نوعی موسیقی خاص مراسم عروسی است. متأسفانه در فرهنگ ما بیشتر بر جنبههای غم و حزن در موسیقی تأکید میشود. در حالی که موسیقی جنبههای شاد و حماسی هم دارد.
از طرفی باورهای مذهبی ما به خاطر تاریخ تشیع و ظلمهایی که بر این مذهب رفته است، بیشتر با آن وجه سوگ و اندوه موسیقی سنتی ارتباط دارد و کمتر به وجه شادی آن در فضای اجتماعی جامعه ما توجه میشود. در حالی که در موسیقی سنتی ما جنبههای شادی هم بسیار قوی است. موسیقی فولکلور ایرانی سرشار از شادی است مثلاً مقام «جشن گندم» که در تربت جام نواخته میشود، بسیار شاد است. این موسیقی هنگام دروی گندم اجرا میشود و بسیار موسیقی شاد و فرحافزایی است.
آیا با توجه به حساسیتهایی که در مسائل دینی و فقهی در ایران هست، برای ساختن آثار موسیقایی آیینی محدودیتها و موانعی وجود دارد؟
نه، فکر نمیکنم محدودیتی در این زمینه باشد. منتها موسیقیدانهای ما کمتر به این مقولهها میپردازند. موسیقیدانهای ما به دلایلی وارد این حوزه نمیشوند. عرض کردم که یک دعوای مجازی بین موسیقی و مذهب هست. از طرفی دیگر میبینیم که گاه برای ورود به این حوزهها به موسیقیدان متشرع، یا فقیه موسیقیدان نیاز داریم تا این مسائل را حل کند. یا اینکه یک موسیقیدان اثری را عرضه کند که جمیع جهات بحث کمالیابی و زیباییشناسی اثر در آن باشد. یعنی دیگر نتوانند به آن ایراد بگیرند. این خودش یک الگو میشود. بعد متعاقب آن موسیقیدانها این الگو را میگیرند و کار میکنند.
افراد زیادی نیستند که متناسب با آموزههای دینی درباره ماه مهمانی خدا موسیقی بسازند و بخواهند آن نشاط و شادی ناشی از بندگی را نشان دهند. اینکه شادی از این دست چگونه اجرا شود، خودش مسأله مهمی است. این شادی چگونه تعریف میشود و چگونه کار میشود. باید اینها تعریف شود تا آنچه مبنای کمال یک اثر هنری و موسیقی است، محقق شود.
انگیزه شما برای خلق «وداع» چه بود؟
من یاد پدرم میافتادم که در سالهای کودکی ما شعرهای عمان سامانی را میخواند و اشک میریخت و حال و هوای خاص خودش را داشت. متأثر از شعر عمان برای سیدالشهدا سوگواری میکرد. این مسأله بر من خیلی اثر گذاشت. در کودکی سنتور میزدم.
فکر میکردم اگر یک روزی بتوانم به عنوان یک موسیقیدان اثری را کار کنم، قطعاً اشعار عمان سامانی را کار میکنم و از آن موقع با خود عهدی داشتم. این جنبههایی هست که در زندگی هر هنرمندی به عنوان محرک میتواند وجود داشته باشد.
قطعاً این اثر شما موفق بوده است و با عموم مخاطبان ارتباط برقرار کرده است؛ این اثر شما در کنار «نینوا» و «ربنا» به عنوان بخشی از حافظه جمعی یک سرزمین شده است.
اثر «نینوا» از استاد حسین علیزاده را خیلی دوست دارم و هر موقع آن را میشنوم، خاطرههای سالیان سال از روز اولی که آن اثر تولید شد در من زنده میشود. کاستی بود که روی جلدش عکس ابر و خون بود. از آن روز تاکنون هر بار که شنیدهام، خاطرههای متعددی از این اثر خلاق و دلپذیر دارم. هر بار پخش شده است، به بخشی از خاطره زندگی شخصی من بدل شده است و بالطبع رفته رفته این اثر بخشی از حافظه جمعی مردم ایران را در حوزه موسیقی شکل داده است.
همچنین «ربنای» استاد شجریان، هر موقع در ماه مبارک رمضان میشنیدم، به عنوان یک عامل ایجاد خاطره بوده است. مردم از این اثر 30 سال خاطره دارند و امروز ظلم است که فرصت شنیدن این اثر از مردم دریغ شود. ظلم است این اثر را از حافظه تاریخی مردم ایران حذف کنیم. مردم آن را دوست دارند؛ هر وقت ربنا را میشنوند، خاطرات پاک و زلال رمضان در ذهن و ضمیرشان شکوفا میشود. چقدر خوب است که آیات قرآن بین مردم رایج شود. به این نحو رایج شود چه ایرادی دارد.
آیا قبول دارید از یک جایی به بعد اثر هنری دیگر فقط برای هنرمند نیست، بلکه برای عموم مردمی است که آن را دوست دارند و از آن خاطره دارند بر این اساس، «وداع»، «نینوا» و «ربنا» فقط برای هنرمندانش نیست بلکه برای عموم مردم ایران است؛ حذف آنها را اجحاف میدانید؟
مسلماً همین طور است. یکی دیگر از آثاری که مردم از آن خاطرهها دارند، اذان مرحوم مؤذنزاده اردبیلی است. اذان مؤذنزاده لحنش عربی نیست و تجوید آنطور که در دیگر اذانها هست، در این اذان وجود ندارد. اما مردم آن را دوست دارند. اگر از مردم نظرسنجی شود، این اذان بیشترین رأی را میآورد. دلایلش متعدد است. شاید یکی از دلایلش این است که در مایه بیات ترک اجرا شده است. خب مردم ایران به موسیقی و دستگاههای ایرانی بسیار علاقهمند هستند. مردم حساسیت ویژه دارند.
شاید یکی دیگر از دلایلش هم به تهذیب نفس آن مرحوم برمیگردد که برای گفتن این اذان 40 روز روزه گرفت. آن فضا، فضای خاص و ویژهای است. اذانهای دیگری هم هست که لحن عربی و تجوید را رعایت کردهاند، ارزشمندند اما مانند این اثر مورد اقبال نیستند.
لابد این ناشی از صفا و صمیمیت این آثار است که به سفارش و بخشنامه خلق نشدند، به سفارش دستگاههای مختلف دولتی آثار با مایههای مذهبی کم ساخته نشد اما هیچکدام به توفیق این دست آثار دست پیدا نکردند.
این گفته سنجیده و درستی است. مردم این آثار را دوست دارند زیرا صمیمتی پنهان در آنها جریان دارد و بویی از رنگ و ریا در آن نیست. از طرفی مردم از بیات ترک و نوا خاطره دارند وقتی در قالب یک اثر آیینی موسیقایی تجلی پیدا میکند، آنها را به شکلی دیگر مرور میکنند. مخاطب، زیبایی نوا، بیات ترک را باری دیگر در فضایی دیگر تجربه میکند.
خیلی نکته مهمی است که با بخشنامه و دستورالعمل این دست آثار ساخته نشده است. هنرمند بر اساس احساس نیاز و جوشش درونی که داشته است، در مسیر خلق این آثار حرکت کرده است و با عموم مخاطبین صادقانه رفتار کرده و پاسخ گرفته است. جوششی خلق شده است. اثر سفارشی معمولاً معلوم نیست چطور جواب میدهد. اثر سفارشی معمولاً جوشش ندارد اما این دست آثار دل هنرمند را درگیر میکند و بر مخاطب هم اثرمیگذارد.
به اعتقاد شما چرا عرصه بر موسیقی همچنان تنگ است؟
باید این را از افرادی که سخت میگیرند، پرسید.
پیروزی حرکت انقلابی مردم، چه اثری بر موسیقی سنتی ما گذاشت؟! آیا ساخته شدن آثار موسیقایی آیینی را باید متأثر از انقلاب دانست یا دلیل دیگری دارد، تحلیل شما در اینباره چیست؟
این رویداد اجتماعی بزرگ سبب و زمینهساز کارهای جدی در موسیقی سنتی ما شد. هنرمندان بزرگی از دنیای موسیقی در همین سالهای بعد انقلاب رشد کردند. علیرغم محدودیتهایی که بود. کانونهای موسیقی جدی بر فضای موسیقی بعد انقلاب تأثیر گذاشتند. زمینه ایجاد موسیقی جدی شکل گرفت.
کارهای ارزشمندی در اوایل انقلاب خلق شده است که دیگر هرگز خلق نخواهد شد. آثاری ماندگار در فضایی خلق شده است که مناسبات اجتماعی- سیاسی جامعه ایرانی تغییر کرده است. این دست آثار متأثر از این رویدادهای اجتماعی- سیاسی شکل گرفتند. این تغییر فضا به سادگی صورت نگرفته است. موسیقی سنتی ما متأثر از این رویدادها، ایثار و حماسه را تجربه کرد. یاد شعر سایه میافتم: «صدای خون در آواز تذرو است/ دلا این یادگار خون سرو است»
یعنی معتقدید سختگیریها بر موسیقی به نفع موسیقی سنتی ایران رقم خورد؟
مسلم است. این فضا فرصت تجربههای دیگری به موسیقی ایرانی داد. اگر این رویدادها نبود، اصلاً فضای موسیقی ما به این سمت نمیرفت.
اینروزها مشغول چه کاری هستید چه کاری را در دست دارید؟
مجموعهای را با گروهی از جوانهای بااستعداد اراک کار کردیم. گروه باران که چند برادر و دوست هستند.
صادق موسوی و دوستانشان در این آلبوم خیلی خوب عمل کردند. عنوان این اثر هست «لبخوانی باران» بر اساس اشعاری از ساعد باقری، قیصر امینپور، مشتاق اصفهانی و میرزا حبیب خراسانی و حافظ شیرازی است. یک مجموعه شامل 55 دقیقه اجرا است.
طعم جدیدی از موسیقی ایرانی را عرضه میکند و در مایههای دشتی و بیات اصفهان و شوشتری ارائه میشود. کار ضبط شده است و انشاءالله بعد از ماه رمضان تقدیم هممیهنان عزیز خواهد شد.
روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید