1393/4/10 ۱۰:۱۳
روزهای 28 و 29 خرداد همایشی با عنوان «تاریخ و علوم سیاسی» در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد. گروه اندیشه پیش‌تر گزارش سخنرانی‌های این همایش را منتشر کرده بود. هاشم آقاجری یکی از سخنرانان روز دوم این همایش بود که به دلیل کمبود جا، متن سخنرانی ایشان با تاخیر منتشر می‌شود.
راینهارت کوزلک نظریه‌پرداز مهم تاریخ در سال 1923 در آلمان متولد شد و در سال 2006 درگذشت. کوزلک در وهله نخست، مورخ است و نظام‌های مقوله‌ای و مفهومی او از درون مطالعه تاریخ به وجود می‌آید. او دانش تاریخ را بدون اینکه متکی به رشته‌های دیگر باشد بررسی و نوعی علم تاریخ تاسیس می‌کند که تقلیل‌پذیر به رشته‌های دیگر علوم انسانی و از جمله علوم سیاسی نباشد. در دستگاه نظری، او این علوم انسانی است که برای فاصله‌گرفتن از سطحی‌نگری نیازمند تاریخ است. نخستین پرسشی که کوزلک مطرح می‌کند این است که تاریخ چیست؟ تاریخ هستی‌شناختی است. او سپس می‌پرسد موضوع تاریخ چیست؟ و پاسخ می‌دهد: هیچ‌چیز. موضوع تاریخ، خود تاریخ است. آنچه تاریخ را تبدیل به یک دانش می‌کند نه موضوع آن، بلکه روش آن است. سنتی که کوزلک در آن پرورش پیدا کرده، سرچشمه‌های بسیاری دارد. هرچند که از سنت فلسفه آلمانی از جمله هگل، کانت، هایدگر و گادامر استفاده می‌کند، اما در عین حال از آنها فاصله می‌گیرد. کوزلک از هستی‌شناسی هایدگر به‌کرات استفاده کرده است و انسان را نه واقع‌بودگی که امکانیت و نوعی پروژه و پرتاب‌شدگی در آینده می‌داند و از همین‌جاست که امکانیت و زمانیت و تاریخیت به ویژگی اساسی انسان تبدیل می‌شود. کوزلک با اینکه از هایدگر و گادامر و سنت آلمانی استفاده کرده موضع خود را نه مارکسی می‌داند که صرفا هستی را تعیین‌کننده زبان و آگاهی بداند و نه همانند گادامر هستی را به زبان کاهش می‌دهد؛ آنگونه که زبان‌گرایان و تفسیرگرایان امروز زبان را خانه هستی آدمی می‌دانند. او زبان را از قلمرو تجربه جدا نمی‌داند اما معتقد است قلمرو تجربه با زبان رابطه دیالکتیکی دارد و به همین خاطر ما با تاریخیت انسان مواجهیم. اگر تجربه زنده آدمی نبود فلسفه تغییر نمی‌کرد و تغییر کلمات و زبان بهترین دلیل برای این است که بفهمیم حد نهایی انسان زبان نیست، بلکه زبان در بطن یک تجربه شکل می‌گیرد و در عین‌حال تجربه محض نیز نیست. «افق انتظار» رو به آینده است و با تجربه در رابطه‌ای دیالکتیکی قرار می‌گیرند که با توجه به بافت‌های تاریخی این رابطه تغییر می‌کند. در جامعه پیشامدرن افق انتظار دقیقا برابر با تجربه است و انسان اموری را از تجربه گذشته و حال می‌گیرد و به همین دلیل در دوره پیشامدرن تاریخ شتاب زیادی ندارد.
اولین کتاب او «نقد و بحران: روشنگری بیماری‌زایی جامعه مدرن» بود که تز دانشگاهی‌اش در سال 1953 است که در آن می‌کوشد ریشه‌های بحران توتالیتاریسم را در عصر روشنگری جست‌وجو کند. او این کتاب را تحت‌تاثیر مکتب فرانکفورت و کتاب «دیالکتیک روشنگری» آدورنو و هورکهایمر نوشت. از کتاب نقد و بحران کوزلک می‌توان متوجه مفهوم زمان تاریخی شد. زمان در اندیشه کوزلک مفهومی بنیادی است که نباید آن را با زمان تقویمی و زمانی که بر اساس تغییر فصول پیش می‌رود یکی دانست. در مقابل زمان کرونولوژیک، زمان تجربه بشری وجود دارد و بر اساس تنوع در تجربه است که زمان‌های چندلایه تاریخی به وجود می‌آید. او به هردر اشاره می‌کند و می‌گوید وقتی کانت بحث زمان را در نسبت با عقل نظری مطرح کرد و بر مقوله‌های پیشینی قوه فاهمه انگشت گذاشت، یکی از آن حدود مقوله پیشینی زمان بود، در همان زمان هردر به کانت ایراد گرفت که زمان کانتی یک زمان کلی انتزاعی است، در حالی که نه یک زمان که بی‌شمار زمان وجود دارد. کوزلک با اشاره به همین تجربه، زمان‌های چندلایه و به‌خصوص زمان‌های سه‌گانه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و طولانی‌مدت را مطرح می‌کند. آنچه مدرنیته را به وجود آورد شتابمندشدن زمان است که فاصله بین قلمرو تجربه و افق انتظار را زیاد می‌کند و سپس نقبی به فلسفه‌های تاریخ دوره روشنگری و پیدایش مفاهیم جدید می‌زند. او میان واژه و مفهوم تفاوت می‌گذارد؛ واژه یک لغت است اما مفهوم یک اصطلاح است و در بررسی نظام‌های تاریخی باید توجه کرد که بین این دو خلط نشود. در دوران روشنگری مفاهیم گذشته مثل دموکراسی، جمهوری، آزادی و... از نو تعریف می‌شود. این بازتعریف در علم مدرن در عین حال در درون خود فلسفه‌ای تاریخی داشت که اساس آن حرکت بود. «ایسم»هایی که در دوره روشنگری ساخته شد نشانی از این حرکت است و نگاهی دیگر به تاریخ و تغییرمندی دارد. کوزلک مفاهیم تاریخی را در وهله نخست مفاهیم مکانی می‌داند که به‌صورت استعاری به مفاهیم زمانی تبدیل می‌شوند. در تحلیل دقیقی که او از واژه‌های حرکت، پیشرفت، تکامل، جنبش و انقلاب می‌کند نشان می‌دهد این مفاهیم ابتدا مکانی هستند و شی‌ء از یک مکان به مکانی دیگر می‌رود. ریشه کلمه revolution به‌خوبی این مساله را آشکار می‌کند. ریشه revolution (انقلاب) مربوط به علم هیات و گردش افلاک و بروج فلکی است، گردش دوری که از نقاط اعتدالی می‌گذرد و دوباره به نقطه اعتدالی سابق بازمی‌گردد. در قرآن هم انقلاب به معنی بازگشت است. اما انقلاب و تغییر امروز مفهومی مثبت است. در دوره مدرن مفاهیم قدیم بر اساس قلمرو تجربه مدرن بازتعریف و مفاهیم تازه‌ای تولید می‌شود. کوزلک در کتاب بعدی خود (Futures Past: On the Semantics of Historical Time) نیز به این مباحث می‌پردازد. عنوان اصلی این کتاب مشکلاتی در ترجمه‌های مختلف داشته اما می‌توان آن را اینگونه ترجمه کرد: ایام آینده گذشت. گذشته و حال و آینده سه مقوله جدا نیستند. گذشته‌ها آینده بودند و آینده‌ها هم گذشته می‌شوند. او نظام مقوله‌ای و مفهومی خود را با همکارانش، در قالب مجموعه‌ای هشت‌جلدی با عنوان «تاریخ مفهومی آلمان در قرن نوزدهم» آغاز می‌کند که البته در ادامه گسترش یافته و تاریخ مفاهیم اساسی از دوره باستانی یونان تا قرن نوزدهم را در هشت جلد شامل می‌شود. کوزلک در کتاب دیگرش «دوره آستانه‌ای» را در مورد تاریخ پروس بررسی می‌کند، عنوان «پروس میان اصلاح و انقلاب 1850-1750» گویای این امر است. کتاب پس از «نقد و بحران»، رساله استادی کوزلک در دانشگاه است که زمان یا دوره آستانه را بررسی می‌کند، دوره‌ای که در آن از قلمرو تجربه و افق انتظاری خاص به دوره متفاوتی دیگر با قلمرو تجربه و افق انتظاری دیگر گذار می‌کنیم. دوران نه این و نه آن. در ایران هم این دوران آستانه‌ای وجود داشته است. یکی از دوران گذار در ایران سه قرن اول هجری و دوره دیگر دوران گذار به مدرنیته است. نظام مقوله‌ها و مفاهیم کوزلکی مثل قلمرو تجربه، افق انتظار، زمانمندی، تاریخیت، زمان‌های تاریخی، زمان‌های چندلایه، همزمانی ناهمزمان‌ها و ناهمزمانی همزمان‌ها پادمفهوم‌های نامتقارن، ترکیب همزمانی (synchronic) و در زمانی (diachronic)، نسبت‌های گوناگون قدیم و جدید، برای مطالعه تاریخ و به‌خصوص تاریخ اندیشه‌ای و مفاهیم سیاسی سودمندند. او تاریخ را تاریخ تداوم‌ها و شکاف‌ها می‌داند. در تاریخ زبانی و اقتصادی، بیشتر شاهد تداوم هستیم و در تاریخ سیاسی شاهد شکاف. آلمان‌شرقی و آلمان‌غربی از لحاظ ساختاری با هم ادغام شدند، اما از نظر اندیشه‌ای با هم ادغام نشدند. در تاریخ واژگان نیز بیشتر تداوم وجود دارد اما در تاریخ مفهوم، بیشتر گسست.
او در 18 فصل یکی از آخرین آثارش با عنوان «طرز کار تاریخ مفهومی» (the practice of conceptual history) بسیاری از مفاهیم مذکور را به بحث گذاشته است. نکته آخر اینکه «تاریخ مفهومی» کوزلکی در تاریخ‌نگاری مفاهیم و اندیشه سیاسی برخلاف تاریخ ایده‌های آرتور لاوجوی تاریخ‌نگاری صرفا اندیشه‌ای و نخبه‌گرا نیست بلکه با تاریخ اجتماعی پیوندی نزدیک دارد.
روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید