1393/3/20 ۱۰:۳۲
تاریخ تمدن و فرهنگ در سرزمین نام‌آور ایران مشحون از نام بزرگان و دانشی‌مردانی است که با خلق آثار و بنای پایگاه‌های علمی اجزای کاخ رفیع و بلندمرتبه فرهنگ و تمدن ایران اسلامی را تشکیل داده‌اند. پس از تدوین اعلامیه حقوق‌بشر از سوی کورش کبیر امپراتوری عظیم هخامنشی بنیان نهاده شد که با فرهنگ تعامل و تساهل موجب برخورد فرهنگ‌های شرق و غرب و ایجاد شگفتی جهانیان شد.
تاریخ تمدن و فرهنگ در سرزمین نام‌آور ایران مشحون از نام بزرگان و دانشی‌مردانی است که با خلق آثار و بنای پایگاه‌های علمی اجزای کاخ رفیع و بلندمرتبه فرهنگ و تمدن ایران اسلامی را تشکیل داده‌اند. پس از تدوین اعلامیه حقوق‌بشر از سوی کورش کبیر امپراتوری عظیم هخامنشی بنیان نهاده شد که با فرهنگ تعامل و تساهل موجب برخورد فرهنگ‌های شرق و غرب و ایجاد شگفتی جهانیان شد. شاپور ساسانی دانشگاه جندی‌شاپور را در سرزمین خوزستان بنا نهاد که به گواهی تاریخ علم، یکی از معتبرترین و بزرگترین پایگاه‌های پژوهش و تعلیم و تعلم دانش پزشکی، فلسفه و نجوم در جهان باستان به شمار رفته است. همین امر موجب برپایی نهضت علوم در عصر خسرو اول گردید و به یاری آن، ایران پایگاه و پناهگاه فلاسفه و دانشمندان جهان باستان شد. ایران فرهنگی در دوران اسلامی به واسطه پیشینه پربار و برخورداری از بیش از یک هزاره تجارب علمی همچنان پرچمدار و پیشتاز پژوهش‌های علمی و فرهنگی بود. خاندان بختیشوع که از پزشکان بنام جندی‌شاپور بودند خدمات خود را در دربار خلفای اسلامی پی‌گرفتند. گروه دیگری از دانشمندان ایرانی به سرپرستی عبدالله بن مقفع- دانشمند مزداپرستی که به اسلام گرویده بود- با برپایی بیت‌الحکمه در بغداد به ترجمه آثار علمی و فرهنگی از زبان‌های پهلوی، سنسکریت، یونانی و سریانی به عربی پرداختند و با این کار عصر درخشان تمدن اسلامی را گشودند. پس از آن نیز ایرانیان هیچ‌گاه در ایجاد مراکز علمی و فرهنگی از پای ننشستند. در سده‌های بعد خواجه‌نظام‌الملک با احداث نظامیه‌های بغداد، نیشابور، هرات، ده‌ها نظامیه دیگر در شهرهای ایران بزرگ، نهضت ایجاد دانشگاه‌ها و پایگاه‌های علمی را پی‌گرفتند. خواجه در این نظامیه‌ها شیوه‌های علمی تعلیم و تعلم را به کار گرفت و برای معلمان و دانشجویان مراتب خاصی معین کرد. در اواخر عهد قاجار بنای دارالفنون، یادگار امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ سیاست و فرهنگ ایران‌زمین ایجاد شد. ایرانیان در این مرکز با شیوه‌های تازه‌تدریس و تحقیق آشنا شدند.
پس از انقلاب کبیر اسلامی ایران توجه دانشمندان و پژوهشگران به ایجاد پایگاهی معطوف شد که در سایه آن بتوان به تحقیق و تتبع پرداخت. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به جرأت نخستین بنایی بود که به این منظور برپا شد. اندیشه پژوهشگاهی به تاسی از مراکز علمی جندی‌شاپور، بیت‌الحکمه و نظامیه‌های دیرین نخستین‌بار در ذهن طراح و معمار این بنای علمی شکل گرفت و بدین‌ترتیب آقای سیدکاظم موسوی بجنوردی که تجارب عمیق و ارزنده‌ای در امور سیاست و فرهنگ اندوخته بود، در سال 1362 هجری قمری بیت‌الحکمه و نظامیه دیگری را به نام مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در تاریخ تحولات علمی و فرهنگی این سرزمین رقم زد. وی در این راستا، علاوه بر تجربیات خواجه‌نظام‌الملک‌ها و متفکرین گذشته، روش‌های علمی روز را نیز به کار گرفت و برجسته‌ترین دانشمندان ایرانی را به منظور ایجاد شیوه‌های نوین دانشنامه‌نگاری و نگارش مقالات علمی به یاری جست. نخستین هدف، تدوین و انتشار دایره‌المعارف جامعی از مسایل و علوم اسلامی و ایرانی بود. اما در انجام این هدف دشواری‌ها بسیاری روی نمود. ایجاد کتابخانه‌ای به عظمت یکی از بزرگترین کتابخانه‌های خاورمیانه و ایجاد بنایی که در خور و شایسته پایگاهی همه‌شمول برای پژوهش‌های علمی باشد، امری ساده نبود. امروزه این مرکز مجهز به بنای رفیعی برای بزرگترین کتابخانه و مرکز پژوهشی ایران است که بیش از 700هزار جلد کتاب و نشریه ادواری را در تمامی زمینه‌های تاریخ و فرهنگ ایران اسلامی در خود جای داده است. افزون بر این، کتابخانه‌ای را دیجیتالی نیز با ده‌ها هزار عنوان به صورت تمام متن از طریق شبکه اینترنت داخلی مرکز در اختیار مولفین قرار داده است. به طوری که صدها تن از مولفین و پژوهشگران در این کتابخانه به تدوین مقالات و آثار علمی اشتغال دارند. ارتباط مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی با شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، موجب ارتباط علمی استواری میان این مرکز و دیگر موسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان شده است. در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع‌آوری و خرید یا پذیرش اهدای کتب خطی و نفیس نیز اهتمام داشته است. شورای عالی علمی مرکز متشکل از 46 نفر مدیران بخش‌ها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر تمامی فعالیت‌های علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاست‌گذاری‌های کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه می‌دهد و مصوبات آن برای مولفین لازم‌الاجراست.
دایره‌المعارف بزرگ اسلامی مقالاتی در همه زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن‌شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمین‌های اسلامی، مردم‌شناسی و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را در بر می‌گیرد.
امروزه بخشی از فعالیت‌هایی که این مرکز در دست اقدام دارد عبارتند از: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به زبان فارسی (35 جلد)؛ دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به زبان عربی (35 جلد)؛ دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به زبان انگلیسی (16 جلد)؛ دانشنامه ایران (30 جلد)؛ دانشنامه فرهنگ مردم ایران (10 جلد)؛ دانشنامه خلیج فارس (8 جلد)؛ تاریخ جامع ایران (14 جلد)؛ جغرافیای جامع ایران (5 جلد)؛ کرد و کردستان، تاریخ و فرهنگ (6 جلد)؛ تاریخ و فرهنگ آذربایجان (2 جلد)؛ فهرستواره کتاب‌های فارسی (25 جلد)؛ فهرست مقاله‌های فارسی (تاکنون 9 جلد)؛ دانشنامه حقوق؛ منابع تاریخ باستان ایران (3 جلد)؛ دانشنامه تهران بزرگ (8 جلد)؛ دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (4 جلد)؛ دانشنامه ایران باستان (6 جلد).
این مرکز همچنین تاکنون موفق به دریافت جوایز ارزنده‌ای از سوی مراکز علمی شده است. برخی از این جوایز عبارتند از: جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1367؛ جایزه جشنواره خوارزمی در سال 1382 و جایزه جشنواره فارابی در سال 1392 برای دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. جایزه آیین حامیان نسخ خطی برای شاهنامه به تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق و نیز برای فهرست نسخه‌های خطی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (جلد 1). جایزه کتاب فصل و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برای گل‌نبشته‌های باروی تخت‌جمشید. جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برای فهرستواره کتاب‌های فارسی؛ فهرست نسخه‌های خطی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (جلد 1)؛ فهرست نسخه‌های خطی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (جلد 2).
مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی همچنین تاکنون موفق به چاپ و انتشار ده‌ها کتاب در زمینه‌های ایرانشناسی، تاریخ، ادبیات فارسی و سایر رشته‌های علوم انسانی شده است. فهرست این آثار در سایت مرکز در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.
اینک که پس از 30سال به حاصل تلاش‌ها و فعالیت‌های علمی این مرکز و دشواری‌های بسیاری که در این راه بر خود هموار کرده است می‌اندیشم این بیت مشهور حکیم توس در ذهنم تداعی می‌شود که:
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
مجله مهرنامه
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید