رد پای یک اندیشه ایرانی در اشعار ناصر خسرو و ادب عربی (برتری تدبیر بر شجاعت)/ وحید سبزیان پور

1393/3/11 ۱۲:۲۹

از این بیت سعدی علاوه بر ترجیح تدبیر به جنگ، بوی برتری صلح بر جنگ نیز به مشام می رسد، در هر حال، به اعتقاد ما مقصود متنبی ترجیح تدبیر و هوش بر شجاعتی است که خالی از فکر و اندیشه است، زیرا این بیت مطلع قصیده ای است که شاعر در سال 345 ق. در مدح سیف الدوله، در زمان بازگشت از جنگ با رومیان، سروده و مقصود او این است که سیف الدوله تنها مرد جنگ نیست بلکه مرد خرد و تدبیر نیز هست

گر خطیر آن بودی کش دل و بازوی قویست / شیر بایستی بر خلق جهان جمله امیر

مهدی محقق (1340، 59) و (1363، 76) دو بیت زیر را از ناصر خسرو و متنبی را با هم مقایسه کرده و آنها را دارای یک مضمون مشترک دانسته است:

گر خطیر آن بودی کش دل و بازوی قویست / شیر بایستی بر خلق جهان جمله امیر

الرأی قبل شجاعة الشجعان / هو أول وهی المحل الثانی (متنبی، 1407: 4/307)؛ ترجمه: اهمیت تدبیر قبل از شجاعت است، تدبیر در مرحله اول و دلاوری در مرحله دوم است.

قبل از محقق، حسینعلی محفوظ بیت بالا از متنبی را منشأ الهام سعدی در چند بیت زیر دانسته است:

جماعتی که ندانند حظ روحانی / تفاوتی که میان دواب و انسانست (غزلیات)

آدمی را عقل باید در بدن / ورنه جان در کالبد دارد حمار (مواعظ)

تا جان معرفت نکند زنده شخص را / نزدیک عارفان حیوانی محقری (مواعظ)

آدمی سان و نیک محضر باش / تا ترا بر دواب فضل نهند (مواعظ)

تو به عقل بر دواب ممتازی / ورنه ایشان به قوت از تو بهند (محفوظ، 1336: 266)

آنچه در بیت متنبی مورد نظر است مقایسه و ترجیح تدبیر نسبت به شجاعت است، به نظر می رسد که محفوظ از فضای قصیده متنبی و مقصود او غافل مانده است، زیرا گمان کرده است متنبی در این بیت سر آن دارد که ارزش عقل و خرد را برای آدمی نشان دهد و بگوید عقل از فضائل ویژه انسانی است که او را از حیوانات متمایز می سازد. به همین سبب همه شواهدی که از سعدی نقل کرده، ناظر بر ارزش خرد است نه ترجیح عقل بر شجاعت.

دامادی (1379: 213) بیت مذکور از متنبی را با بیت زیر از بوستان سعدی هم مضمون دانسته است:

همی تا برآید به تدبیر کار / مدارای دشمن به از کارزار

از این بیت سعدی علاوه بر ترجیح تدبیر به جنگ، بوی برتری صلح بر جنگ نیز به مشام می رسد، در هر حال، به اعتقاد ما مقصود متنبی ترجیح تدبیر و هوش بر شجاعتی است که خالی از فکر و اندیشه است، زیرا این بیت مطلع قصیده ای است که شاعر در سال 345 ق. در مدح سیف الدوله، در زمان بازگشت از جنگ با رومیان، سروده و مقصود او این است که سیف الدوله تنها مرد جنگ نیست بلکه مرد خرد و تدبیر نیز هست. بدیهی است که شاعر، به هیچ روی به سرداری که با پیروزی از جنگ برگشته نمی گوید: صلح بهتر از جنگ است. به علاوه در بیت بعد می گوید: اگر شجاعت و تدبیر با هم در وجود یک نفر جمع شوند، آن شخص به اوج عزت می رسد: «فَإِذا هُما اِجتَمَعا لِنَفسٍ مِرَّة / بَلَغَت مِنَ العَلیاءِ کُلَّ مَکانِ»، در بیت سوم می گوید: چه بسیارند کسانی که دشمن خود را قبل از زدن با نیزه با نیزه ی تدبیر از پا درمی­آورند: «ولربما طعن الفتی أقرانه / بالرأی قبل تطاعن الأقران» و در بیت چهارم می گوید: اگر عقل نبود پست­ترین شیر بر آدمی برتری می یافت: «لَولا العُقولُ لَکانَ أَدنی ضَیغَمٍ / أَدنی إِلی شَرَفٍ مِنَ الإِنسانِ.»

آنچه در بادی امر از مقایسه های محفوظ و به تبع او محقق، خزائلی و دامادی به نظر می رسد القای این فکر است که ادب عربی بر ادب فارسی غالب و تأثیرگذار شده است و این در حالی است که یکی از صاحب نظران و ادیبان عرب، متنبی را در این مضمون، متأثر از سخنان حکیمان ایرانی می داند، ابو هلال عسکری (1352: 89) پس از نقل این سخن حکیمانه از خسرو پرویز: «لایشحذ امرؤ منکم سیفه، حتی یشحذ عقله. ترجمه: هیچ یک از شما قبل از تیز کردن عقل، شمشیرش را تیز نکند.» می گوید: «به اعتقاد من، متنبی بیت زیر را به تأثیر از سخن پرویز گفته است»:

الرَأیُ قَبلَ شَجاعَةِ الشُجعانِ / هُوَ أَوَّلٌ وَهِیَ المَحَلُّ الثانی

از شواهد دیگری که نشان می دهد این اندیشه در ایران باستان وجود داشته است، پاسخ به سؤالی است که از قباد پرسیده شد: دانشمندان ستوده ترند یا شجاعان؟ در جواب گفت: «بل العلماء، لان منفعتنا الیوم بعلمهم کمنفعة الذین کانوا معهم فی زمانهم. (ابن مسکویه، بی تا: 42) ترجمه: البته دانشمندان، زیرا فایده ما از دانش آنها در این زمان مانند زمان آنهاست.

در پندهای سام به پسرش زال آمده است: «الرأی السّدید أجدی من الأید الشدید.» (ثعالبی، بی­تا: 40): اندیشه و نظر درست، سودمندتر از نیروی قوی است.

متنبی در بیت دیگری، ارزش شجاعت را به داشتن عقل می داند زیرا هیچ چیز را مانند شجاعت در وجود انسان حکیم و عاقل با ارزش نمی داند:

وَکُلُّ شَجاعَةٍ فی المَرءِ تُغنی / وَلا مِثلَ الشَجاعَةِ فی الحَکیمِ (متنبی، 1407: 4/246)

در جایی دیگر قدرت بدون عقل را ناکارآمد و ناقص دانسته می­گوید: اگر بدون عقل، امنیت حاصل می شد، شمشیر از بریدن گردن تیز کننده اش امتناع می کرد.

وَلَو حیزَ الحِفاظُ بِغَیرِ عَقلٍ / تَجَنَّبَ عُنقَ صَیقَلِهِ الحُسامُ (همو: 4/192)

در بیت زیر نیز شاعری عرب سروده است: اگر جسم آدمی به عقل آراسته نباشد، خیری در بزرگی و زیبایی آن نخواهد بود:

و لا خیر فی حسن الجسوم و طولها / اذا لم یزن حسن الجسوم عقول (یوسی، 2003: 2/105)

این مضمون در ادب فارسی جلوه های گوناگون دارد، شاعری فارسی زبان در وصف برتری اندیشه بر قدرت گفته است:

برائی لشکری را بشکنی پشت / بشمشیری یکی تا ده توان کشت (نقل از دهخدا، 1352: 414)

اسدی و نظامی نیز چاره­اندیشی را بهتر از زور می­دانند:

به هر کار در زور کردن مشور / چاره بسی جای بهتر ز زور (اسدی، نقل از دهخدا: 605)

چو در طاس لغزنده افتاد مور / رهاننده را چاره باید نه زور (نظامی، همان)

سعدی نیز در گلستان (1368: 471) به این نکته اشاره کرده است:

«به کارهای گران مرد کاردیده فرست / که شیر شرزه درآرد به زیر کمند //

جوان اگرچه قوی بال و پیلتن باشد / به جنگ دشمنش از هول بگسلد پیوند.»

در بوستان آمده است :

چو دستی نشاید گزیدن ببوس / که با غالبان چاره زرق است و زور //

به تدبیر رستم در آمد به بند / که اسفندیارش نجست از کمند //

عدو را به فرصت توان کند پوست / پس او را مدارا چنان کن که دوست (بوستان، 1363: 146)

خزائلی (1363: 146) با آنکه به ریشه ایرانی برخی ابیات بوستان اشاره کرده این ابیات از بوستان را ملهم از اشعار عربی دانسته است.

در داستان های ازوپ برتری عقل بر زور در گفتگوی بین باد و خورشید دیده می شود، باد و خورشید قرار می گذارند که هرکدام بتواند مسافری را عاری از لباس کنند برنده باشد، باد با شدت تمام به مسافر می وزد او هر بار خود را با لباس های ضخیم تری می پوشاند و در نهایت باد خسته می­شود و مسافر را رها می­کند. اما خورشید بدون زور آرام آرام به او می تابد تا سرانجام او را مجبور می کند از شدت گرما لباس هایش را درآورده برای خنک شدن داخل رودخانه شود (ازوپ، 1373: 197)

خلاصه و نتیجه:

در تحقیقات ادبی ما آنچه از اذهان مغفول مانده است، فرهنگ غنی و پربار ایرانی است که ادب عربی را بارور ساخته ولی عملا از گردونه پژوهش های تطبیقی خارج شده است و در ظاهر، کفه تأثیر ادب عربی بر فارسی سنگین تر از تأثیر فارسی بر عربی شده است، به اعتقاد ما کارهایی از نوع این نوشتار، اگرچه به منزله جستجوی سوزن در انبار کاه است ولی غیر ممکن نیست و ما بر این باوریم که با تلاش بیشتر می توان پرده های ابهام بر فرهنگ باستانی ایران را کنار زد و علی رغم اعتقاد بسیاری از صاحب نظران که فرهنگ و ادب فارسی را آویخته و وامدار به ادب عربی می دانند، دیدگاهی جدید نسبت به هویت گذشته این مرز و بوم بوجود آورد.

منابع:

ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد، (بی تا)، الحکمة الخالدة، تحقیق عبد الرحمان بدوی، دار الاندلس، بیروت، لبنان.

ازوپ، (1373)، ترجمه و تحشیه علی اصغر حلبی، انتشارات اساطیر.

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور (بی­تا) الاعجاز والایجاز، بغداد: مکتبة دارالبیان.

خزائلی، محمد، (1363)، شرح بوستان سعدی، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ پنجم.

دامادی، سید محمد، (1379)، مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

دهخدا، علی اکبر، (1352)، امثال وحکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم،

سعدی، (1363)، بوستان، شرح محمد خزائلی، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ پنجم.

 سعدی، (1368) گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، کتابفروشی صفی علیشاه، چاپ پنجم

العسکری، ابوهلال (1352)، دیوان المعانی، القاهرة، مکتبة القدسی.

المتنبی، (1407)، الدیوان، شرح عبد الرحمن البرقوقی، بیروت، دار الکتاب العربی.

محفوظ، حسین علی، (1336) متنبی و سعدی، طهران، چاپخانه حیدری.

محقق، مهدی، (1340)، «در جستجوی مضامین و تعبیرات ناصر خسرو در احادیث و امثال و اشعار عرب»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، شماره 1، سال نهم، ص 33-93

--------، (1363)، تحلیل اشعار ناصر خسرو، انتشارات دانشگاه تهران.

الیوسی، الحسن، (2003)، زهر الأکم، تحقیق و شرح و فهرسة قصی الحسین، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

[1] - دانشگاه رازی - wsabzianpoor@yahoo.com

چاپ شده  گزارش میراث، دوره دوم، سال هفتم، شماره یکم و دوم، فروردین و تیرماه 1392، ص 148-150