فقه محیط زیست / آیت‌الله دكتر سید مصطفی محقق داماد - بخش چهارم

1393/3/10 ۱۲:۳۴

حفظ منابع زیست محیطی در روایات در روایات اسلامی، روایات زیادی در مورد رعایت منابع زیست محیطی و اجتناب از آلوده سازی آنها وارد شده است. به دو نمونه توجه كنید: 1ـ امام صادق(ع) فرمود: «لاتطیب السكنی الا بثلاث: الهواء الطیب، الماء الغزیر العذب و الارض الخواره: محیط زیست بدون سه عامل گوارا نیست: هوای پاك، آب گوارا و زمین حاصل خیز.»

حفظ منابع زیست محیطی در روایات

در روایات اسلامی، روایات زیادی در مورد رعایت منابع زیست محیطی و اجتناب از آلوده سازی آنها وارد شده است. به دو نمونه توجه كنید:

1ـ امام صادق(ع) فرمود: «لاتطیب السكنی الا بثلاث: الهواء الطیب، الماء الغزیر العذب و الارض الخواره: محیط زیست بدون سه عامل گوارا نیست: هوای پاك، آب گوارا و زمین حاصل خیز.»1

2ـ امام صادق(ع) فرموده است: «الماء یطهر و لایطه: آب چیزی است كه بایست برای پاك كردن از آن بهره‌ گرفت و هرگز نباید آلوده گردد.»2

مرحوم صدوق در آغاز كتاب طهارت كتاب «من لایحضره الفقیه» می‌گوید: خداوند تبارك و تعالی می‌فرماید: «و انزلنا من السماء ماءً طهورا: ما از آسمان آبی پاك و پاك‌كننده، [یعنی باران را] فرو فرستادیم.» (فرقان 48) و نیز خدای عزّو جلّ می‌فرماید: «و أنزلنا من السّماء ماءً بقدر فأسكنّاهُ فی الأرض و إنّا علی ذهابٍ به لقادرُون» (و ما از آسمان به اندازه معین آب‌(باران) را فرو فرستادیم و آن را در زمین جایگیر و جایگزین ساختیم و البتّه ما بر بردن آن نیز تواناییم) (مؤمنون:18). و نیز خدای عزّوجلّ فرماید: «و ینزّلُ علیكُم من السّماء ماءً لیطهّركُم به: از آسمان آبی [بارانی]‌بر شما فرو می‌فرستد تا بدان شما را پاكی و پاكیزگی بخشد.» (انفال:11). پس از آیاتی كه مذكور افتاد، روشن می‌شود كه اصل و منشأ و منبع آبها جملگی از آسمان است و همگی آنها پاك و پاكی‌بخش، و همین‌گونه است آب دریا(كه در سطح زمین است) و آب چاه (كه زیر زمین قرار دارد) جملگی پاك و پاكی آفرینند.3

منابع زیست محیطی

الف) زمین و خاك: خاك سطحی‌ترین قسمت پوسته زمین است كه ادامه‌ حیات گیاهان و حیوانات را ممكن می‌سازد و آلودگی آن، زندگی همه موجودات را به خطر خواهد انداخت. در حدیث نبوی آمده است:‌«جعلت لی الأرض مسجداً و ترابها طهوراً، فحیث ما أدركتنی الصلاه صلیت:4 خداوند زمین را برای من سجده‌گاه و خاك آن را پاك‌كننده قرار داده است. بنابراین هرجا هنگام نماز مرا برسد، نماز می‌گزارم.»

این حدیث مورد عمل فقیهان قرار گرفته و به استناد آن در ابواب مختلف فتوا داده‌اند.5 هرچند فتاوای فقیهان در زمینه مسائلی نظیر سجده‌گاه نماز، تیمم، نجاست و طهارت زمین است، ولی چنانچه به نگاهی دیگر بر حدیث نظر افكنیم، بی‌گمان قداست خاك را می‌توانیم استنتاج نماییم و بر آن اساس عدم جواز آلوده ساختن آن را حكم دهیم. آیا با چنین حدیثی می‌توان گفت شرعاً هركس مجاز است كه هرجا دلش بخواهد، بول و غائط كند و یا زباله‌های خود را بریزد و از این رهگذر محیط زندگی دیگران را آلوده سازد؟ هرگز!‌

در ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، ضمن تعریف انواع آلودگی، معنی آلودگی خاك نیز روشن شده است و آن عبارت است از «آمیختن مواد خارجی به خاك به میزانی كه برای انسان و سایر موجودات زنده و گیاهان زیان‌آور باشد». در كشورهای اتحادیه اروپا تعریف واحدی از آلودگی خاك وجود ندارد. در حقوق آلمان، خاك لایه سطحی زمین است به اندازه‌ای كه كاركردهای خاك را انجام می‌دهد كه شامل آب و مواد سازنده گاز می‌شود، اما آبهای زیرزمینی و خاك پایین آب زیرزمینی را استثنا كرده است. 6

در رژیم پیشنهادی اتحادیه اروپا، واژه خاك شامل زیر آبهای زیرزمینی نیز می‌شود؛ به این دلیل كه باعث آلودگی خاك می‌شود؛ زیرا لایه پایین زمین یعنی زیر خاك و آبهای زیرزمینی باعث پخش آلاینده‌‌ها می‌شوند. آلودگی لایه زیرزمین، تهدیدی است برای آبهای زیرزمینی و زیرخاك. علاوه بر این، اگر قواعد حاكم بر آلودگی خاك و آبهای زیرزمینی یكسان باشد، از تناقض قواعد مسئولیت اجتناب‌ خواهد شد.7

آبهای سطحی و هوا در تعریف خاك نمی‌گنجد و البته در صورت آلودگی آب یا هوا، می‌توان طبق قواعد رژیم اتحادیه اروپا، برای آن مسئولیت مدنی یا تعهد به تصفیه را مطالبه كرد، اما در تعریف خاك و آلودگی خاك داخل نمی‌شود.8

عنصر كلیدی تعریف آلودگی خاك، این واقعیت است كه از فعالیت انسان به وجود آمده باشد. مواد یا ارگانیسم‌هایی كه آثار زیانباری بر كیفیت خاك می‌گذارند، ممكن است به خاك وارد شوند یا از طریق ساختمان و تأسیسات و بناها این كار صورت گیرد. بنابراین آلودگی خاك شامل حضور آلاینده‌هایی كه تنها بر اثر حادثه طبیعی مانند وجود طبیعی اورانیوم، به وجود می‌آیند نمی‌شود. از این‌رو آلودگی خاك را می‌توان این گونه تعریف كرد: «وارد كردن مستقیم یا غیرمستقیم به وسیله عمل انسانی، مواد، تشعشعات گرما یا صدا به هوا، آب یا خاكی كه می‌توان برای سلامت انسان مضر باشد یا كیفیت محیط زیست را تغییر دهد كه منجر به خسارت مادی یا لطمه و یا از طریق مداخله در استفاده‌های صلح‌آمیز و شروع به محیط‌ زیست می‌شود.»9

دستورالعمل مصوب 2004 اتحادیه اروپا، خسارت به زمین را این‌گونه تعریف می‌كند: «خسارت به زمین عبارت است از هر نوع آلودگی كه بر اثر وارد كردن مستقیم یا غیرمستقیم مواد، فرآورده‌‌ها، ارگانیزمها یا میكروارگانیزمها به سطح یا زیرزمین كه خطر بارز تأثیرگذاری زیانبار بر سلامت انسانها دارد.»10

امروزه آلودگی خاك منابع متفاوتی دارد. منابع عمده آلودگی خاك را می‌توان به كارگیری سلاحهای شیمیایی و هسته‌ای، وجود زباله‌های سخت و تجزیه‌ناپذیر و یا كم تجزیه‌پذیر، استفاده از سموم دفع آفات نباتی به ویژه د.د.ت كه آثار آن تا 15 سال در محیط باقی می‌ماند،11ذخیره‌سازی و حمل و نقل مواد از طریق لوله‌های انتقال مواد، انبار كردن فاضلاب شهری و فضولات كارخانه‌‌ها و همچنین استفاده از فاضلاب به عنوان مواد خام ثانوی (استفاده از مواد ساختمانی آلوده در پاركها) می‌تواند باعث آلودگی خاك شود؛ به علاوه آلودگی آبهای سطحی نیز می‌تواند منجر به آلودگیهای خاك گردد.12

پس هرگاه آبی را یافتی و در آن پلیدی و ناپاكی سراغ نداشتی، با آن وضو بساز و از آن بیاشام. و برعكس چنانچه در آن چیزی كه آن را ناپاك می‌كند یافتی، از آن وضو مساز و میاشام، مگر در حال ناچاری كه در این حال می‌توانی فقط از آن بیاشامی؛ ولی از آن وضو مساز، و در این حال تیمّم كن مگر آنكه آب به مقدار كرّ باشد كه در این صورت وضو ساختن با آن و آشامیدن از آن اشكالی ندارد. خواه چیزی (از نجاسات) در آن افتاده باشد، یا نه تا جایی كه بوی آب دگرگون نشده باشد(یعنی آن نجاست كه در آب ریخته یا افتاده، بوی آب را همانند خود نساخته باشد) و اگر تغییر و دگرگونی حاصل كرد، نه از آن بیاشام و نه وضو بساز.

ب) هوا و فضا

همان‌طور كه در سطور قبل گفتیم، هوا و فضا نیز از ثروتهای عمومی است و اختیار آن با حكومت و مدیریت است. فقیه معاصر كه فضا را جزء انفال آورده، تنها این اثر را مترتب نموده كه عبور از فضا باید با اجازه حاكمیت باشد. ایشان می‌نویسند: «بی‌شك دریاها و انهار بزرگ و نیز هوا و فضا جزء انفال است؛ زیرا ملاك در انفال بودن اموالی است كه متعلق به اشخاص نمی‌باشد و آنان با كاركرد خود به دست نیاورده باشند. در زمان ما دریاها از اموری هستند كه برای كشورها بسیار مهم است، از صیادی در آنها و جواهری كه به دست می‌آورند و راههای دریایی بهره‌مند می‌شوند و نیز از نهرهای بزرگ و همچنین از راههای هوایی.»13

آلودگی هوا عبارت است از: «هرجسم خارجی كه وارد هوا شود و هر عاملی كه نسبت مواد معمولی تشكیل‌دهنده هوا را تغییر دهد به طوری كه میزان آن باعث خسارت به حیات انسان، حیوان و گیاه گردد.»14

پی‌نوشتها:

1. بحار الانوار، ج75، باب23، ص233.

2. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج1، ص5.

3. همان

4. صحیح بخاری87:1 ، و صحیح مسلم 370:1 حدیث 3و4و5، و سنن ابی‌داود 132:1 حدیث 489، و سنن ابن‌ماجه 187:1 صدر حدیث 567، و سنن النسائی 1: 209، و سنن الدارمی 322:1 و 224:2. و مسند أحمدبن حنبل 250:1، 301و 3: 222، 240، 412، 442، 501 و 304:3 و 416:4 و 145:5، 148، 161، 248، 256 با اندكی تفاوت و نیز: حرعاملی، وسائل الشیعه: باب 7 من أبواب التیمم، ح2.

5. ببیند: طوسی، الخلاف، ج1، ص4؛ همو، المبسوط، ج4، ص154؛ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ج1، ص58؛ علامه حلی، تذكره الفقهاء، ج2، ص173 (چاپ آل‌البیت، قم)؛ فحر‌المحققین، ایضاح الفوائد، ج 1، ص79، شهید اول، ذكری الشیعه، ج3، ص80، محقق كركی، جامع المقاصد، ج2، ص132.

6.Sophie deledore and donatienne ryckbost ,liability for contaminated sites , 1997 , p.4.

7.Ibid , P.4.

8.Ibid , p.4.

9. Ibid , P.5.

10. Directive 2004 , article 2(1)(c).

11. باقر مسگران كریمی، «چگونگی مصرف سم و اثراث سوء آن در محیط زیست»، فصلنامه محیط زیست، جلد ششم، شماره 3، 1373، ص70.

12.Sophie , op. Cit , p.1.

13. منتظری، حسینعلی، همان

14. علی جلیلیان، «آلودگی هوا و گیاهان»، مجله كشاورز جوان، سال دوم، شماره 9، آذر 84، ص1