در طول قرن دوازده و اوایل قرن سیزده هجری شمسی (قرن نوزدهم میلادی)، مهم ترین عامل شکل گیری هنر در ایران را می توان تاثیرپذیری از هنر اروپا به شمارآورد. زمانی که هنر به تدریج به یک امر اجتماعی بدل می گشت و دیگر نمی توانست تنها به دربار سلطنتی محدود بماند، هنرمندان ایرانی به منظور جستجوی راه های نوین ارتباط بصری به بررسی و مطالعه ی هنر اروپا به شکل جدی تری پرداختند. از حدود دهه ی ۱۱۷۰ تا دهه ی ۱۲۱۰ هجری شمسی (اواخر قرن هجدهم تا حدود۱۸۴۰ میلادی)، هنرمندان به تجربه ی عناصر جدید مانند عمق، بازنمایی سه بعدی و پیکره نمایی طبیعت گرایانه وهمچنین شیوه ی رنگ و روغن روی بوم ادامه دادند. ازحدود ۱۲۱۰ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی (۱۸۴۰ تا اوایل قرن بیستم میلادی)، نقاشان در نشان دادن خصوصیات ویژه فردی، بازتاب نمودن طبقه های اجتماعی، جنس، قومیت، به تصویرکشیدن زندگی مردم طبقه ی متوسط و فقیر، و نقش آن ها در فعالیت ها و وقایع اجتماعی به موفقیت های چشمگیری دست یافتند. این موفقیت ها را می توان آغازگرایش به واقع گرایی (Realism) درهنرهای تجسمی در ایران قلمداد کرد. واقع گرایی چنین تعریف شده است:" فرضیه یا عمل وفاداری نسبت به طبیعت یا زندگی واقعی و بازنمایی آنها بدون آرمان گرایی درحیطه ی هنروادبیات."۱

برخی عوامل مانند تغییرات اجتماعی و فرهنگی، حضور هنرمندان اروپایی در ایران که به شیوه ی واقع گرایانه نقاشی می کردند۲، هنرمندان ایرانی که در اروپا تحصیل نمودند، و آشنایی با عکاسی و چاپ سنگی، تاثیری مهم در هدایت نقاشی ایرانی به سوی واقع گرایی داشتند. چاپ سنگی" فرایند انتقال تصویر از یک سطح هموار، مانند یک سنگ صاف یا صفحه ی فلزی، به کاغذ می باشد به گونه ای که تصویرجوهر را جذب می کند و فضای خالی جوهر را پس می زند."۳ چاپ سنگی نه تنها تبدیل به یکی ازعوامل اصلی دربوجود آمدن تغییراتی در نقاشی شد، بلکه همچنین وسیله ای برای آموزش جامعه ی ایرانی درباره هنرهای تصویری گردید.

صنیع الملک (۱۱۹۳ـ۱۲۴۵ ه. ش. ، م.۱۸۱۴ ۱۸۶۶)، هنرمند دربار محمدشاه (دوران حکومت: ۱۲۱۳ـ۱۲۲۷ ه. ش. ، م. ۱۸۳۴ ۱۸۴۸) و ناصرالدین شاه (دوران حکومت : ۱۲۲۷ ۱۲۷۵ ه. ش.

، م.۱۸۴۸ ۱۸۹۶) در حدود سال۱۲۲۶ هجری شمسی (۱۸۴۷ میلادی)، به منظور مطالعه ی نقاشی های دوران رنسانس از جمله آثار رافایل (۸۶۲ ـ۸۹۹ ه. ش. ،۱۴۸۳ ۱۵۲۰ م.) به ایتالیا سفر کرد و دراواخر سال ۱۲۲۹ هجری شمسی (۱۸۵۰ میلادی) به ایران بازگشت.۴ سفر صنیع الملک به ایتالیا فرصتی برای او فراهم نمود برای یادگیری چاپ سنگی و آشنا شدن با نظام آموزشی ایتالیا در آموزش هنر. این سفر، صنیع الملک را به فکر تاسیس یک مدرسه ی هنر به شیوه ی مدارس اروپایی انداخت. وی هنگام بازگشت تجهیزات چاپ سنگی وتعدادی ازآثار چاپی رنگی و حکاکی های تیزابی میکل آنژ (۸۵۴ ـ۹۴۳ ه. ش.، م. ۱۴۷۵ـ۱۵۶۴)، رافایل، تیسین (۹۵۵ـ۸۶۷ ه. ش.، ۱۴۸۸ـ ۱۵۷۶ م.) و چند هنرمند دیگر را با خود به ایران آورد که به عنوان نمونه های مرجع برای هنرمندان و هنرجویان مدارس آینده استفاده شدند.۵ دقیقا مشخص نیست که او کدام تصاویر را انتخاب کرده بود. در آن دوره، چاپ سنگی در اروپا خواهان بیشماری دربین هنرمندان داشت که از شیوه چاپ سنگی برای انتشار تصاویردر کتاب ها و روزنامه ها وهمچنین چاپ نقاشی های معروف استفاده می کردند وبه این ترتیب کپی های متعددی از آثار هنری مشهوررا دراختیار مردم قرارمی دادند. بنابراین هنرمندان ایرانی که به اروپا سفر کردند قادر به انتخاب و خریداری آثار چاپی بسیاری از هنرمندان مشهور اروپایی بودند.

صنیع الملک پس از بازگشت از ایتالیا، توسط ناصرالدین شاه مفتخر به ریاست چاپخانه ی دولت گردید. او انتشار هفته نامه ای با عنوان « روزنامه ی دولت علیه ی ایران» را آغاز نمود که در ابتدای حکومت ناصرالدین شاه به نام «وقایع اتفاقیه» چاپ می شد.۶ هفته نامه از شماره ی ۴۷۱ سال۱۲۴۰ هجری شمسی (۱۸۶۱ میلادی) تا سال ۱۲۴۶ هجری شمسی (۱۸۶۷ میلادی) زیر نظر صنیع الملک به چاپ می رسید.۷ دانش او از چاپ سنگی باعث شد که هفته نامه با کیفیتی بالا و با حد اقل یک تصویر برای هر شماره ارایه شود. اگرچه بسیاری از آن تصاویر چهره ی شخصیت های دولتی و مطرح را نشان می دادند، ولی گاهی حوادث اجتماعی را نیز شامل می شدند. چاپ های سنگی صنیع الملک همان کیفیت و چگونگی نقاشی هایش را دارا هستند و به شیوه ای عکاسانه بر خصوصیات فردی مدل تاکید می کنند. مطالعه ی تصاویر چاپ سنگی خلق شده توسط سایر هنرمندانی که برای روزنامه ها و مطبوعات کار می کردند نشان می دهد که شیوه و روش چاپ سنگی صنیع الملک تبدیل به یک الگو گشت و توسط هم عصرانش و نسل بعدی هنرمندان دنبال شد. این هنرمندان، همانند او، به دنبال ثبت جزییات واقعی و بویژه ایجاد فردیت در تکچهره ها بودند.

پس از صنیع الملک، عده ای از هنرمندان ایرانی برای مطالعه ی چاپ سنگی به اروپا رفتند و تعدادی دیگر این هنر تازه را در مدرسه ی هنر صنیع الملک آموختند. هنرمندانی که دانش خود در زمینه ی چاپ سنگی را به اثبات می رساندند به موقعیت های بهتر ومعتبرتری دست می یافتند و برای شغل های مهم تری استخدام می شدند. یکی از آن هنرمندان میرزا مطلب اصفهانی بود که در مجمع دارالصنایع (مدرسه ی فنون و صنایع) کار و تدریس می کرد.۸ او یکی از اولین هنرمندانی بود که کتابی را با استفاده از شیوه ی چاپ سنگی تصویرسازی کرد. این کتاب «تاریخ نامه خسروان» نوشته ی جلال الدوله بود که ابتدا در تهران و سپس در اتریش انتشار یافت. ۹ بعدها میرزا مطلب اصفهانی رییس اداره ی پست گردید و لقب افتخاری مستشارالوزرا را از ناصرالدین شاه دریافت نمود.۱۰

سایر هنرمندان/چاپگران موقعیت هایی برای کار در روزنامه های وقت یافتند. بطور مثال، میرزا مهدی خان، ملقب به مصورالملک، درمجمع دارالصنایع به تحصیل نقاشی پرداخت وبا میرزا مطلب که در آن مدرسه نقاشی آموزش می داد آشنا شد. میرزا مطلب مصورالمک را به رفتن به مدرسه دارالفنون به منظور آموختن نقاشی واقعگرایانه ی اروپایی ترغیب نمود. ۱۱مصورالملک در مدرسه ی دارالفنون روش کار با مرکب، آبرنگ وهمچنین تکنیک چاپ سنگی را آموخت. او با دانش وسیعی که در زمینه ی چاپ سنگی کسب کرد از طرف ناصرالدین شاه برای کار در روزنامه ی شرف انتخاب شد و در طول آخرین سالهای سلطنت ناصرالدین شاه یکبار در ماه آثارش در آن نشریه به چاپ می رسید.۱۲ مصورالملک شیوه های خلاقانه ی منحصر به فردی داشت و تصاویر را به طور مستقیم روی سنگ نقاشی می کرد. در حالیکه سایرین ابتدا روی کاغذ نقاشی می کردند و سپس تصویررا به روی سنگ منتقل می نمودند. فرآیند انتقال، معمولا سبب دانه دانه شدن تصویر و افت کیفیت آن می گشت. ولی با این شیوه، تصاویر مصورالملک بیشتر قابل کنترل و از کیفیت بهتری نسبت به شیوه ی انتقالی برخوردار بودند. همچنین، به منظور اجتناب از معکوس شدن تصویر به هنگام ا نتشار، مصورالملک از آینه استفاده می نمود و تصویررا با نگاه کردن به آینه، روی سنگ نقاشی می کرد. در شصت و شش شماره ای که این روزنامه از صفر ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۲ هجری قمری برابر با ۱۲۷۵ـ۱۲۸۳ هجری شمسی (۱۸۹۶ ۱۹۰۴ میلادی) انتشار یافت، تکچهره های شاهان و درباریان ایران یا سایر کشورها توسط مصورالملک چاپ و امضا شده اند.۱۳

هنرمند مطرح دیگر ابوتراب، برادرزاده ی صنیع الملک و برادر کمال الملک، بود که در همان زمان برای روزنامه شرف کار کرد. ابوتراب نقاشی را در مدرسه ی دارالفنون آموخت و زیر نظر عمویش صنیع الملک پرورش یافت. وی پس ازیادگیری شیوه ی چاپ سنگی در روزنامه ی شرف استخدام شد و هم زمان به تهیه ی تصاویر چاپی برای کتاب ها ی متعدد پرداخت.۱۴ از جمله مهم ترین آن کتاب ها، «دومین سفر به خراسان» نوشته ی ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۱ هجری شمسی (۱۸۸۲ میلادی) بود.۱۵ ناصر الدین شاه در سفرهایش یک عکاس با خود به همراه می برد تا نواحی مختلفی را که بازدید می کرد عکاسی کند. پس از بازگشت از سفر، شاه ابوتراب را مامور تهیه ی تصاویر چاپ سنگی بر اساس عکس ها کرد.۱۶ مجموعه آثاراو با تکچهره ای از شاه آغاز شده است که تمامی جزییات عکاسانه را شامل می شود و دقت هنرمند در چهره نگاری و درک پیکره ی انسان را نشان می دهد؛ اما در عین حال محدود به کپی کردن از یک عکس نمی شود.۱۷ تصویر شاه نمونه ی بارزی است از شیوه ی واقع گرایانه ی صنیع الملک در ارایه ی شخصیت مدل و تاثیر این هنرمند برجسته بر روی نسل پس از خود و از جمله ابوتراب. مجموعه ی چاپی ابوتراب با مناظری از روستاهای کوچک، باغ ها، مکان اردوی شاه، خانه های دولتمردانی که ناصرالدین شاه در طول شب در آن ها استراحت می کرد، مسجد سمنان، بناهای یادبود وهمچنین برخی از قسمت های ضریح مقدس امام رضا (ع)، هشتمین امام شیعه که در مشهد به خاک سپرده شده است، ادامه یافته است. امضا ی ابوتراب بر روی تک تک کارهای چاپ سنگی وی دیده می شود. تخصص و مهارت ابوتراب به عنوان یک هنرمند و چاپگر سبب گردید که او بعدها به عنوان هنرمند دربار انتخاب گردد.۱۸

در دوران قاجار، چاپ سنگی به یک پدیده ی هنری نوین برای تولید انبوه تصویر بدل گردید. اهمیت اصلی چاپ سنگی در این بود که روش نقاشی واقع گرایانه ی اروپا را به عنوان هنر زمانه به جامعه ی ایرانی معرفی نمود. همچنین، محدودیت های مردم را برای دسترسی و دیدن اصل نقاشی ها و عکس ها یی که در کاخ ها یا خانه های خانواده های تراز اول نگهداری می شد کاهش داد. بنابراین، چاپ سنگی نقشی مهم در آموزش توده ی مردم درباره ی هنر معاصرشان، برخی هنرمندان/چاپگران غربی و ایرانی، و تغییراتی که در حوزه ی هنردر ایران به وقوع پیوست ایفا نمود. به علاوه، این حقیقت که مردم طبقه ی متوسط توانایی خرید هنر در قالب چاپسنگی را پیدا کردند، بر هنر نوازی و حمایت هنرهای تجسمی در آن زمان اثر بارزی گذاشت. از آن دوره به بعد، مردم بیشتری می توانستند مالک تصاویر یا کتاب های تصویرسازی شده شوند که نسبت به نقاشی های اصل یا کتاب های دست ساز کم هزینه تر بودند. اثر مهم دیگر چاپ سنگی این بود که با انتشار روزنامه ها و کتاب ها با تصاویر چاپ سنگی همانند تکچهره افراد معروف و حوادث اجتماعی، آگاهی جامعه نسبت به قدرت تصویر به عنوان وسیله ای برای بیان حقایق و عقاید شخصی افزایش یافت.

محمدعلی اردهالی

نویسنده: مهشید مدرس

مترجم: مانی مهرزاد

پاورقی ها:

۱ . مریام-وبستر آنلاین (Merriam Webster Dictionary) ، واقعگرایی،http://www.merriam-webster.com/dictionary/lithography، در ۲۹ مارس ۲۰۰۸(۱۰ فروردین ۱۳۸۷) رجوع گردید.

۲ . مهشید مدرس، "هنرمندان اروپایی در ایران در دوره ی قاجار"، فصلنامه ی گلستان هنر، شماره ۸ ، تابستان ۱۳۸۶ ( ۲۰۰۷ میلادی)، ایران.

۳ . . مریام-وبستر آنلاین (Marriam Webster Dictionary) ، واقعگرایی،http://www.merriam-webster.com/dictionary/lithography، در ۳۰ مارس ۲۰۰۸ (۱۱ فروردین ۱۳۸۷) رجوع گردید.

۴ . یحیی ذکا، زندگی و آثار استاد صنیع الملک ( ۱۱۹۳ـ۱۲۴۵ هجری شمسی ) تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) ، صص ۲۶ و ۲۸.-

۵ . ذکا۱۳۸۲، صص ۲۸، ۵۰ ، ۵۱.

۶ . ذکا۱۳۸۲، ص ۴۹، همچنین رجوع کنید به سید فرید قاسمی،” ریشه های چاپ در ایران"، ۱۳۸۱ (۲۰۰۲ میلادی)، ایران چیمبر سوسایتی (Iran Chamber Society)

،http://www.iranchamber.com/art/articles/origins_printing_iran.php، در۱ می ۲۰۰۸ (۱۲ اردیبهشت ۱۳۸۷) رجوع گردید .

۷ . در روزنامه، تاریخ بر اساس تقویم قمری درج گردیده است، بنابراین صنیع الملک کار با نشریه را از شماره ی ۴۷۱، در ۲۸محرم آغاز کرد (مصادف با ۱۸۶۱ تا ۱۸۶۶ میلادی).

۸ . ذکا۱۳۸۲، ص ۱۵۱.

۹ . ذکا ۱۳۸۲، ص ۱۵۲.

۱۰. ذکا۱۳۸۲، ص ۱۵۲.

۱۱ . برای اطلاعات بیشتر درباره ی مجمع دارالصنایع و مدرسه ی دارالفنون رجوع کنید به: مهشید مدرس، " پیشرفت های فرهنگی در ایران دردوره ی قاجار با تاثیر پذیری از غرب، اواخر قرن هجدهم میلادی تا آغاز جنبش مشروطه در سال های ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷ میلادی" ،ایران چیمبر سوسایتی (Iran Chamber Society)http://www.iranchamber.com/culture/articles/cultural_improvements_iran_qajar.php, ۲۰۰۷.

۱۲ . ذکا ۱۳۸۲، ص ۱۵۲.

۱۳ . ذکا ۱۳۸۲، صص ۱۵۲ و-۱۵۳. مصورالملک توسط ارفع الدوله، سفیر کبیر ایران در دربار عثمانی در استامبول، به منظور نقاشی کردن از کارمندان ایرانی سفارت ایران دعوت گردید. هنرمند تعدادی نقاشی خلق کرد اما از آنجا که از نتیجه کار خشنود نبود، بعد از شش ماه به ایران بازگشت.

۱۴ . ذکا ۱۳۸۲، ص ۱۵۲.

۱۵ . ناصرالدین شاه به سفرعلاقه ی بسیاری داشت و سفرنامه هایی نوشت که هنوز موجود هستند. او تقریبا در تمام سفرهایش یک عکاس با خود به همراه میبرد. بر اساس گفته ی ذکا در کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران (۱۳۷۸، ص ۸۳) عکاسی که شاه را در سفرخراسان همراهی کرد میرزا حسینعلی، یکی از هنرآموختگان مدرسه دارالفنون بود که در آن مدرسه و همچنین در اروپا تحصیل کرده بود. او حدود ۲۶۰ عکس از نواحی مختلف تهیه کرد. ابوتراب تعدادی از آن عکس ها را برای کتاب سفر شاه به چاپ سنگی تبدیل نمود.

۱۶ . یحیی ذکا، تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸، ص ۸۳.

۱۷ . برای دیدن تصاویر نگاه کنید به ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامه دوم خراسان، تهران، نشر کاوش، ۱۳۶۳، تصویر ۱.

۱۸ . برای دیدن تصاویر نمونه به ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۶۳، بخش تصاویر رجوع کنید.

اصل این مقاله به زبان انگلیسی در سال ۲۰۰۸ میلادی در USA ,Iran Chamber Society به چاپ رسیده است. برای خواندن مقاله به زبان انگلیسی به لینک زیر مراجعه فرمایید:

http://www.iranchamber.com/art/articles/lithography_iran_nineteenth_century.php