مقاله

عارف قزوینی که در دوره تاریخ‌ساز مشروطه می‌زیست، می‌گوید: به ملتی که ز تاریخ خویش بی‌خبر استر به جز حکایت محو و زوال نتوان گفت. امروزه اهمیت تاریخ‌دانی و تاریخ‌نویسی و تاریخ‌خوانی بر کمتر کسی پوشیده است، اما باید دانست که روایت تاریخ به یکسان نیست و مکاتب مختلفی در خصوص تاریخ‌نویسی و تحلیل و ارزیابی تاریخ و درک فلسفه آن وجود دارد که کتاب «مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری» (چاپ پژوهشکده تاریخ اسلام) تا اندازه‌ای به آن اشاره شده است. آنچه در پی می‌آید، تلخیصی از فصل دوم این کتاب است.

یادگار زریران نخستین متن منظوم باقی مانده – به فارسی پهلوی – از میان آثار حماسی دینی فارسی است. موضوع این اثر، بیان دلاوری ها و جانفشانی های ایرانیان و معتقدان دین نو (زرتشتی) در برابر خیونان است.

دنیا از نظر تعلق قلب است به هر چیزی که انسان را از خدا غافل سازد. مولانا معتقد است: اصل باغ و گلزار جهان در جان و روح است که انعکاس آن بر آب و گل دنیا افتاده است. او دنیا را زن جادوگر می داند که با سحر و افسون همه را فریب می دهد. در نظر او تمام موجودات و ممکنات دنیا همواره در حال تغییر و تحولند. علاوه بر اینها در موارد متعددی از داستانهای پیامبران نیز برداشتهای لطیف و تمثیلی خاصی از دنیا ارائه می دهد.

اساطیر و آثار حماسی ملل، پهنه ای گسترده و پر راز است. گاهی این اساطیر در بیت ملل مختلف مشترک است؛ گاهی برخی اساطیر فراموش می شوند؛ گاهی اساطیر دیگر زاده می شوند.

در متون عرفانی قرن ششم، واژگان و تعبیرات فراوانی مشاهده می شود که دور از معنی ظاهری خود، به گونه ای معنایی رمزی دارند. گشودن رمزهای هر اندیشه و مکتب فکری، تنها به دست آشنایان آن راز ممکن است؛ چنان که شاعران – از جمله حافظ - بر این نکته تأکید کرده اند:

در نیمۀ آغازین قرن بیستم، جایگاه مردم شناسی ( = انسان شناسی) همچون رشته ای علمی در میان رشته های دیگر علوم اجتماعی و انسانی در غرب تثبیت شد. در این زمان تحقیق دربارۀ « فرهنگ های دیگر» در کانون توجه بیشتر مردم شناسان اروپایی و امریکای شمالی قرار گرفت. فرهنگ سرزمین ایران یکی از فرهنگ های جهان دیگر بود که نگاه این گروه از مردم شناسان غربی را به خود معطوف داشت.

نمی‌دانم تجربیات پرماجرا و پیچاپیچ من از این قرن رو به افول می‌تواند سرمشقی برای نسلهای آینده به‌شمار آید یا نه، به هر حال من محصول بسیار پیچیده آنم. من که زندگی‌ام را در حاشیه دگرگونی‌های بزرگ این قرن گذرانده‌ام، خود را دستخوش تمامی آثار مثبت و منفی آن می‌بینم، بی‌آنکه فرصت بیابم در جریانهای خلاق آن شرکت جویم.

به نظر من و بی هيچ گفتگو داريوش شايگان آوانگاردترين و جهانی‌ترين انديشمند و فيلسوف ايرانی است. سخت است يکی از آثارش را بخوانی و شيفته قلم و انديشه و جهانبينی او نشوی. نخستين اثری که از او خواندم «آسيا در برابر غرب» بود. بعد از آن هر آنچه از او منتشر شد را تا سال‌ها دنبال می‌کردم و می‌خواندم. از «بت‌های ذهنی و خاطره‌های ازلی» تا «افسون‌زدگی جدید».

شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی سند حماسه ملی و سند هویت ایرانیان و یکی از سترگ ترین و شگفت ترین آثار حماسی جهان به شمار می رود. اساس تفکر در این اثر عظیم بر خرد نهاده شده و آغاز گر آن "به نام خداوند جان و خرد" است.

بزرگ علوی، به همراه صادق هدایت، یکی از پایه‌گذاران داستان‎نویسی معاصر است. او از معدود نویسندگان ایرانی به‎شمار می‎رود که آثارش به زبان‌های مهم غربی ترجمه شده و شهرت جهانی یافته است. علوی مبدع یا برجسته‎ساز گرایش‌های ادبیات زندان (حبسیات جدید) و ادبیات مهاجرت در داستان‌نویسی زبان فارسی است.