مقاله

دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی كه از سال‌ها پیش (1362) به پایمردی آقای كاظم موسوی‌بجنوردی آغاز گشته و با تلاش و همت چشم‌گیر شماری از فرهیختگان ایران زمین به درختی تنومند و سایه‌گستر بدل شده است، اثری گرانبها و در نوع خود یكتاست. اهمیت این كارِ كارستان و سترگ تنها محدود به محتوای مجلدات آن نیست كه پیش‌بینی می‌شود به 40 جلد برسد. فراتر از ارزش والای آن باید از فرهنگ‌سازی ‌زاده آن نیز یاد كرد.

روزی که آغامحمدخان قاجار تصمیم گرفت تهران را به عنوان پایتخت حکومت خود برگزیند، روز یکشنبه، یازدهم جمادی الاولی سال 1200 قمری بود، که گفته می‌شود، مقارن بود با اولین روز نوروز سال 1165 شمسی بود، اما در تطبیق تاریخ، هفت یا هشت روز تفاوت وجود دارد. آن روز مقارن بود با 22 اسفند ماه سال 1164 شمسی بود و نمی‌باید اول نوروز جلالی به حساب آید.

در اروپا و امریكا پس از به پایان رسیدن خشونت‌های برجسته قرن بیستم و سوال از چگونگی و چرایی ظهور دیكتاتورها و مستبدان بزرگی مثل هیتلر و استالین و موسولینی، پژوهشگران هر رشته از منظر خاص خود به این علل و دلایل پرداختند و كتاب‌ها نگاشتند و منابعی فراهم آوردند كه امروزه هر كس بخواهد در این باره آگاهی كسب كند یا تحقیق كند، نه محدودیتی پیش‌رو دارد و نه فقدانی.

هرمس که در متون دینی به اخنوخ و ادریس و در اسطوره به تات و هوشنگ شهرت دارد، از اولین انبیا و نزد برخی، مؤسس بسیاری از علوم و حکمت نیز میباشد. شخصیت، آثار و تفکر هرمسی نه تنها در متون دینی، بلکه در متون تاریخی، اسطوره و فلسفی نیز مطرح و بر بسیاری از ملل و افراد و افکار تأثیر گذار بوده است.

مسأله «تاریخمندی» فقه و احکام شرعی از سال‌ها پیش تا کنون همواره اختلاف برانگیز بوده و نوشته‌های نواندیشان دینی که در آنها بر ضرورت استفاده از شیوه «تاریخی»-البته به معنای خاص آن که پس از قرن هجدهم مورد توجّه قرار گرفت- تأکید کرده بودند تنور این مناقشات را گرم‌تر کرد، به گونه‌ای که در جهان عرب آثار بسیاری در این زمینه به نگارش درآمد و روشنفکران نیز جهت اثبات نگرش خود به فقه و شریعت، تحلیل‌های متفاوتی از احکام فقهی ارائه دادند که عمدتا رنگ و بوی تاریخی، سیاسی و اجتماعی داشت.

وقتی از مولانا نام برده می‌شود كلماتی مانند عرفان، عشق، الوهیت در ذهن متداعی می‌شود. از جهت دیگر به خاطر تعلق مشی و منش مولوی به مسلك صوفیه و هم اشارات صریح خود او به ضدیت با فلسفه و فلاسفه گمان می‌رود راه و روشش از راه عقلانی به دور است و مخاطب باید فقط در انتظار شیوه‌های باطنی و اشراقی در آثار او باشد در حالی كه طی این نوشته قصد ما این است كه نشان دهیم این عقل‌گریزی ظاهر قضیه است و در باطن كلمات مولانا حداقل در مثنوی توجه زیادی به اندیشه‌ورزی و پیشگیری از خطای فكری و ذهنی موجود است.

پژوهشگران جوان امروز در برابر حکم کلیِ آن استاد بزرگ سخن‌شناس سرِ تعظیم فرود می‌آورند، اما توضیح بیشتری می‌طلبند. مولانا چه شگردهایی به کار می‌زند که سخن او را تا بلندای اعجاز ارتقا می‌بخشد؟

بینش عرفانی نوعی از حکمت دینی مبتنی بر وحی است که مؤمنان به این نوع بینش، هستی حقیقی را از آن خدا می دانند و ماسوی الله را باطل می پندارند و معتقدند که آنچه هست جلوه ای است از او. صاحبان این بینش، عشق به حق و تصفیة باطن از تعلّقات جسمانی را وسیلة نیل به معرفت می بینند. آنان عقل بحثی را به سبب تقیّد آن به مقولات ذهنی از وصول به کمالی که غایت وجود انسان است، ناتوان می یابند.

بخشی از تأملات مولانا درباره زبان به بازشناسی انواع زبان مانند زبان عبارت و زبان اشارت و کلام بی‌حرف و نظایر آنها اختصاص دارد. مولانا گاهی هم از نقش زبان در روابط انسانی سخن می‌گوید. در این نوشتار کوتاه، به اختصار، به چهار نکته درباره اینکه زبان می‌تواند، بر اثر سوء‌استفاده‌های آدمیان، به مانعی بر سر راه روابط سالم تبدیل شود، سخن می‌گوییم.

«افق‌ برای‌ دائرةالمعارف‌های‌ کاغذی‌ که‌ می‌شد آن‌ها را با دست‌ لمس‌ کرد، ‌ تیره‌ و تار است. اما آیا واقعا چنین است؟».


در سال 2012 مسؤولان دانشنامه بریتانیکا اعلام کردند که بعد از گذشت 244 سالْ انتشار، این دانشنامه را منتشر نخواهند کرد و تنها به نسخه های اینترنتی آن خواهند پرداخت.