زار

معروف است که اگر دهل شیخ فرج را بیشتر از دو هفته ننوازند و یا زیر آن را دود ندهند، این ساز مورد بی‌حرمتی و بی‌اعتنایی واقع شده، خودش به صدا درمی‌آید. از رجب نسیمی، فرزند فـاطمه زنگباری ــ مامازار خـارک ــ نقل شده است که زمانی، زن و شوهری جوان تهرانی در یکی از اتاقهای منزل آنها ساکن بودند؛ نیمه‌شب با ترس و دلهره در اتاق آنها را می‌زنند و می‌گویند کسی در انباری آنها دهل می‌کوبد. خانم زنگباری فوراً متوجه می‌شود که مدتی است زیر دهل، بخور دود نداده است؛ همان شب، این کار را می‌کند و صدا قطع می‌شود، اما صبح فردا زن و مرد جوان منزل آنها را ترک می‌کنند. مردم بومی چنان از این ساز حرف می‌زنند که گویی از شخصی خاص با یک قدرت معنوی ویژه صحبت می‌کنند. 
دهل رحمانی از سازهای دیگر این مراسم است که در  هرمزگان، احترام ویژه‌ای دارد و همیشه در زیارتگاهها نواخته می‌شود (درویشی، همان، 2/ 351، 352، حاشیۀ 1، نیز 353، 354، حاشیۀ 2). در چابهار، نی‌نوازی بود که هم خلیفۀ گواتی و هم پیر طریقت قادریه بود. او نی خود را با آداب و مطهراتی خاص و در زمانی ویژه می‌نواخت. هر بند از 7 بند نی او به نام یکی از اولیا، و 4 سوراخ نی او به نام 4 خلیفۀ راشدین بود و توقف در هر سوراخ و در هر مقامی وضعیت ویژه‌ای ایجاد می‌کرد (همو، «اتنوموزیکولوژی»، 11). 

ابزارها و اشياء وابسته

ابزارهای این مراسم را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: آلات موسیقی و دیگر وسایل درمانی: 

آلات موسیقی

به‌جز سازهایی که در مقاله به آنها اشاره شد، سازهای دیگری نیز به کار می‌رود که عبارت‌اند از: بچه‌نقاره: نقاره‌ای کوچک که همیشه با دنباله‌ای به نقارۀ بزرگ وصل است؛ بُل‌کَم: دهلی است کوچک و سبک؛ پیپه: دهلی است بلند و یک‌طرفه که بیشتر در بازی شیخ فرج و لیوا به کار می‌رود؛ جُرّه: دهل کوچک و سبکی است به طول 25-30 سانتی‌متر؛ جینگ: دایرۀ کوچکی که دور تا دور آن زنگوله بسته‌اند؛ چَکو: دوتکه چوب که آنها را به هم می‌کوبند؛ چین‌یاسه: علاوه بر اسم یکی از زارها، اسم سازی ضربی است که امروزه رواج ندارد؛ دایره: از سازهای ضربی معمول در انواع بازیها ست؛ رحمانی: دهل بزرگ دوسری است که همیشه آن را از سه‌پایه‌ای آویزان می‌کنند و از پایین تعدادی زنگوله به آن آویزان است؛ زنگوله‌کمر: کمربندی است که زنگوله‌های ریز به آن بسته‌اند و کاربردش در مناطقی است که زار سرپا رقصیده می‌شود؛ زَمَری: کرنای بزرگی است که صدای بم و بلندی دارد و به آن ساز متوری هم می‌گویند؛ شلینگ: دهل بسیار کوچکی است مثل دایره که دو جدارش را پوست کشیده‌اند و دور تا دورش سکه آویزان است؛ عروس: دهل بسیار بزرگ دوطرفه‌ای است شبیه رحمانی، ولی بزرگ‌تر از آن، که با دو چوب نواخته می‌شود؛ کرنا: ساز بادی بزرگی است مخصوص بعضی بازیها از جمله لیوا؛ مَجول: نزدیک 80 تا 100 عدد قاب گوسفند را سوراخ می‌کنند، به وسیلۀ موی بز به هم می‌بافند، به صورت تشکچۀ کوچکی در می‌آوردند و موقع رقص به کفل یک نفر می‌بندند. این ساز مخصوص بازی نوبان است؛ نقاره: دهل‌مانند است و یک‌طرفه که آن را روی زمین می‌گذارند و با دو چوب می‌نوازند؛ وقوف: دهل بزرگ یک‌سر مدوری است که در بعضی بازیها مخصوصاً در بازی شیخ فرج به کار می‌رود. 

دیگر وسایل درمانی

اَرچن: تکه‌چوب کلفتی است به طول حدود یک متر که در مجلس نوبان، کسی که مجول به کمر می‌بندد، به دست می‌گیرد؛ باسکی: چوب باریکی که پرچم را دور آن می‌پیچند؛ باکول: چوب یا خیزران را گویند؛ چادر: هر اهل هوا علاوه بر لباس مخصوص، یک چادر هم دارد که بر حسب سلیقۀ خود، آن را تهیه می‌کند و همیشه باید پاکیزه و معطر باشد. موقع بازی، بابا یا ماما چادر را روی سر شخص مبتلا می‌کشد؛ خلخال: از لوازمی است که معمولاً باد از مرکب خود می‌خواهد. هر اهل هوا ممکن است دو تا 5 خلخال داشته باشد؛ خیزران: هر باد یک خیزران مخصوص دارد که از مسقط می‌آورند. اغلب آن را حنا می‌بندند و نقره‌نشان می‌کنند؛ خنجر: معمولاً در بازی باد «بوجَمْبه» خنجر به کمر می‌بندند؛ کری: خلخالی است که به دست می‌کنند؛ گِست: چوبی است معطر که از بمبئی می‌آورند و با آن دوای باد درست می‌کنند؛ گشته‌سوز: شبیه سر قلیان است که در آن گشته می‌سوزانند و انواع و اقسام دارد و بیشتر در بندر خمیر و میناب درست می‌شود؛ نیزه: مخصوص برخی بادها ست، مثل شیخ ادروس (ساعدی، 157-166). 

بازتاب زار در هنر و ادبیات

پدیدۀ زار را نخستین بار تقی مدرسی در ماهنامۀ صدف در اسفند 1337 به جامعۀ فرهنگی و روشن‌فکری ایران معرفی کرد (نک‍ : ص 1015) و از آن تاریخ تا امروز، بازتاب بسیار گسترده‌ای در حوزۀ ادبیات، تئاتر و سینمای ایران داشته است. در تابستان 1344 ش، 7 سال پس از انتشار «یادداشتهایی از سفر جنوب» تقی مدرسی، ناصر تقوایی در داستان کوتاه «چاه»، شرح حال یک جاشوی مبتلا به زار را دست‌مایۀ کار خود قرار می‌دهد و این نخستین بار است که زار در ادبیات نمود پیدا می‌کند. در 1347 ش، مجموعه‌داستان ترس و لرز نوشتۀ غلامحسین ساعدی منتشر می‌شود که در چندین داستان آن، به مراسم زار و شرح حال بیماران زاری پرداخته می‌شود. این داستانها و نیز داستان تقوایی حاصل سفر پژوهشی آنان به جنوب در 1344 ش است که البته کتاب اهل هوای ساعدی مهم‌ترین دستاورد این سفر بوده است. پس از آن، سیمین دانشور در داستان کوتاه «سوترا» از مجموعه‌داستانهای کتاب به کی سلام کنم؟ در 1359  ش، گوشه‌هایی از مراسم زار را در قالبی داستانی به تصویر  می‌کشد. در 1366 ش، مسعود میناوی داستان باد زار را منتشر کرد که شرح عشق ناخدایی به دختری زاری است. مراسم زار بیشترین تبلور خود را در داستان بانوی لیل نوشتۀ محمد بهارلو می‌یابد. وی در این داستان، به همۀ مراحل و جزئیات مراسم زار می‌پردازد؛ حتى اصطلاحات، باورها، محرمات و برخوردهای زاریان در این داستان بازتاب یافته است. اما مراسم زار به سبب ویژگیهای بارز نمایشی خود، بیشترین توجه را در هنرمندان سینما و تئاتر برانگیخته است. در حوزۀ سینما نیز نخستین بار در 1348 ش، ناصر تقوایی با ساخت فیلم مستند باد جن با نگاهی شاعرانه، به معرفی و شرح مراسم زار در بندر لنگه پرداخت که ناب‌ترین تصویرها از مراسم زار هنوز هم متعلق به این فیلم است. وی در 1350 ش، فیلم مستند دیگری با عنوان موسیقی جنوب، زار را در قشم می‌سازد و در آن، به شکلی عام‌تر به برگزاری مراسم می‌پردازد. آزار سرخ فیلم دیگری با همین موضوع است که غلام‌حسین طاهری‌دوست در 1350 ش ساخت. تقوایی در 1377 ش، فیلم داستانی کشتی یونانی، یکی از اپیزودهای فیلم قصه‌های کیش را می‌سازد و در آن، بار دیگر مراسم زار را مطرح می‌کند. در میان فیلمهای داستانی سالهای اخیر نیز واروژ کریم مسیحی در 1387 ش با فیلم تردید به وصف این مراسم در بلوچستان پرداخته است. 
زار در صحنۀ تئاتر زمینۀ بروز بیشتری نسبت به سینما داشته است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: در 1352 ش، نمایشنامۀ سموم زندگی یا زار به نویسندگی و کارگردانی عبدالهادی  معتمدی با همکاری گروه گشر در سالن فرهنگ و هنر بندرعباس به روی صحنه می‌رود. این نمایشنامه با نگاهی انتقادی به آیین زار، به وضعیت خانوادۀ کارگری می‌پردازد که در درمان فرزند بیمارشان وامانده‌اند و به‌رغم میل مادر، مجلس زار ترتیب می‌دهند. در 1355 ش، آربی آوانسیان نیز در نمایش سواری درآمد رویش سرخ و مویش سرخ و قدش سرخ و لبش سرخ و ... به مراسم زار توجه کرده است. در این نمایش، که متن آن برگرفته از متون کهن ایران و با الهام از خرده اوستا ست، به موضوع بادها و زیرکردن آنها هم اشاره شده است. این بخش از نمایشنامه حاصل همکاری فوزیه مجد با گروهی است که پیش از آن، راجع به نوبان و زار پژوهشی میدانی انجام داده بود (لشکری، 1/ 308). در 1372 ش، دو نمایش گل و جهله نوشتۀ علی رضایی و آیینۀ توی سقف نوشتۀ جمشید خانیان، و در 1381 ش، فیروزه که می‌خواند نوشتۀ چیستا یثربی هر 3 به کارگردانی کورش زارعی با توجهات آیینی به این مراسم به روی صحنه می‌روند. در 1387 ش، محمود استادمحمد نمایشنامۀ تهرن را با دیدی انتقادی و اعتقاد به خرافه بودن آن، در تهران به صحنه می‌برد. 

مآخذ

آیینه و آواز، به کوشش محمدرضا درویشی، تهران، 1376 ش؛ بوستان، بهمن و محمدرضا درویشی، هفت اورنگ، تهران، 1370 ش؛ جعفری، حمید، تحقیقات میدانی؛ درویشی، محمدرضا، «اتنوموزیکولوژی»، کتاب ماه هنر، تهران، 1378 ش، شم‍ 11؛ همو، دایرةالمعارف سازهای ایران، تهران، 1380-1392 ش؛ همو، دفترچۀ لوح فشردۀ موسیقی آیینی ـ درمانی خوزستان و هرمزگان، مؤسسۀ فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران، 1394 ش؛ همو، دفترچۀ لوح فشردۀ موسیقی آیینی ـ درمانی هرمزگان، همان؛ دورینگ، ژان، «بادهای آفریقایی و جنهای مسلمان»، ترجمۀ ناتالی چوبینه، ماهور، تهران، 1381 ش، س 5، شم‍ 18؛ ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، 1356 ش؛ زندمقدم، محمود، آفاق جزیرۀ قشم، تهران، 1382 ش؛ همو، حکایت بلوچ، تهران، 1378 ش؛ ساعدی، غلامحسین، اهل هوا، تهران، 1345 ش؛ فرسو، مریم، «موسیقی، خلسه و درمان؛ نمونۀ مراسم زار در سواحل جنوبی ایران»، ماهور، تهران، 1387 ش، س 10، شم‍ 40؛ فیض‌بخش، فردیس، «شرحی از یک مراسم زار»، ماهور، تهران، 1383 ش، س 7، شم‍ 25؛ لشکری، مجید، تئاتر و سینمای آربی آوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفت‌وگوها و عکسها، مشهد، 1393 ش؛ مجد، فوزیه، دفترچۀ لوح فشردۀ موسیقی نوبان و زار، مؤسسۀ فرهنگی ـ هنری ماهور، تهران، 1385 ش؛ همو، «موسیقی در نوبان و زار»، ماهور، تهران، 1382 ش، س 6، شم‍ 21؛ مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، 1387 ش؛ مدرسی، تقی، «یادداشتهایی از سفر جنوب»، صدف، تهران، 1337 ش، شم‍ 12؛ نعمت طاووسی، مریم، فرهنگ نمایشهای سنتی و آیینی ایران، تهران، 1392 ش.

حمید جعفری