سیلوستر دوساسی / دکتر تهمورث ساجدی

1394/9/25 ۰۹:۲۹

آنتوان ایساک سیلوستر دوساسی ‌(Silvestre de Sacy)، از معدود ایران‌شناسان فرانسوی است که در تکوین خاورشناسی علمی در ربع اول قرن نوزدهم نقش بسزایی در فرانسه و به طور کلی در اروپا داشته است. وی در ۲۱ سپتامبر ۱۷۵۸ در پاریس از خانواده‌ای کاتولیک به دنیا آمد و در ۲۱ فوریه ۱۸۳۸ در این شهر وفات یافت. تحصیلات مقدماتی شامل ادبیات یونانی و رومی باستان را با موفقیت به پایان آورد. در ۱۲سالگی، در پی آشنایی با یکی از علمای مذهبی متخصص در زبان عربی، علاقه‌مند به فراگرفتن زبانهای شرقی شد و این تقریباً همزمان بود با انتشار ترجمة اوستا به زبان فرانسه(۱۷۷۱) به قلم آنکتیل دوپرون، که آن را مبدأ تاریخ مطالعات ایران‌شناسی در اروپا دانسته‌اند.

آنتوان ایساک سیلوستر دوساسی ‌(Silvestre de Sacy)، از معدود ایران‌شناسان فرانسوی است که در تکوین خاورشناسی علمی در ربع اول قرن نوزدهم نقش بسزایی در فرانسه و به طور کلی در اروپا داشته است. وی در ۲۱ سپتامبر ۱۷۵۸ در پاریس از خانواده‌ای کاتولیک به دنیا آمد و در ۲۱ فوریه ۱۸۳۸ در این شهر وفات یافت. تحصیلات مقدماتی شامل ادبیات یونانی و رومی باستان را با موفقیت به پایان آورد. در ۱۲سالگی، در پی آشنایی با یکی از علمای مذهبی متخصص در زبان عربی، علاقه‌مند به فراگرفتن زبانهای شرقی شد و این تقریباً همزمان بود با انتشار ترجمة اوستا به زبان فرانسه(۱۷۷۱) به قلم آنکتیل دوپرون، که آن را مبدأ تاریخ مطالعات ایران‌شناسی در اروپا دانسته‌اند. سیلوستر دوساسی ابتدا به فراگیری زبان عبری پرداخت که استفاده از آن در شناخت کتابهای مقدس ضروری بود. سپس از عبری به زبانهای سُریانی، کلدانی و سامری متمایل شد و به دنبال آنها، زبانهای عربی و حبشی را نیز فرا گرفت.

او همزمان با فراگیری زبانهای شرقی، به فراگیری زبانهای ایتالیایی، اسپانیایی، انگلیسی و آلمانی نیز روی آورد. در آن زمان در آلمان مطالعات مربوط به کتابهای مقدس از جمله بررسی نسخ خطی این کتابها جنبشی به وجود آورده بود که در پیدایش آیین لوتری در این کشور نقش مهمی ایفا کرد. خاورشناس آلمانی، یوهان گوتفرید آیشهورن۱(۱۷۵۲ـ‌ ۱۸۲۷) ‌در لایپزیگ مجموعة مهمی تحت عنوان «کتاب‌شناسی ادبیات مشرق زمین و کتاب مقدس» شامل مهمترین موضوعات علمی مربوط به کتابهای مقدس را منتشر می‌کرد. دوساسی که مدتی بود دربارة نسخة سریانی چهارمین کتاب پادشاهان عهد عتیق کار می‌کرد، متوجه شد که ترجمة آن از روی نسخة یونانی ترجمة هفتادی صورت گرفته و دارای نسخه بدلهای گوناگون است. از این‌رو در ۲۳سالگی اقدام به نگارش یادداشتی تفصیلی دربارة این ترجمه و اهمیت آن کرد. چاپ آن در جلد هفتم (۱۷۸۱) کتاب‌شناسی ادبیات مشرق زمین و کتاب مقدس و نیز شرحی دربارة دو نامه به زبان عبری سامریان در جلد سیزدهم(۱۷۸۳) همان کتاب، آغاز مطالعات شرقی جوانی است که افتخار علمی خود را در خارج از مرزهای کشورش کسب می‌کند.

در سال ۱۷۸۵ در فرهنگستان کتیبه‌ها و علوم ادبی کمیته‌ای از خاورشناسان و متخصصان ادبیات اروپایی تشکیل می‌شود که وظیفة آن تحلیل و چکیده‌نویسی نسخ خطی شرقی منتشر نشده است. دوساسی یکی از هشت تن خاورشناسانی است که به عضویت این کمیته انتخاب می‌شود. این کمیته طرح انتشار مجموعة معروف یادداشتها و تلخیص‌های نسخ خطی کتابخانة شاه و دیگر کتابخانه‌ها را ارائه می‌کند. در نخستین جلد (۱۷۸۷) آن، دوساسی شرح کوتاهی دربارة «پندنامة عطار» براساس نسخة خطی کتابخانه شاه، ارائه می‌کند و با این کار به تحقیق در ادبیات ایران اسلامی روی می‌آورد.

اما ایران قبل از اسلام نیز، که از زمان آنکتیل دوپرون دلمشغولی ایران‌شناسان بود و سیاحان، به ویژه کارستن نیبور۲ آلمانی دانمارکی‌تبار، قالب‌گیریهای دقیقی از طرحهای نقش برجستة پرسپولیس و نقش رستم تهیه کرده بود، مورد توجه دوساسی واقع شد. او به سبب آگاهی از تاریخ ایران عصر ساسانی و آشنایی با زبان یونانی، علاوه بر کتیبه‌هایی که تا آن زمان شناخته نشده بود، موفق به خواندن نام یونانی اردشیر بابکان، مؤسس سلسلة ساسانیان و اولین پادشاه(۲۲۶ـ۲۴۱م) آن سلسله شد. بخشی از کتیبه‌های ناشناخته در اصل به زبان پهلوی نوشته شده بود و دوساسی به کمک فرهنگ پهلوی آنکتیل دوپرون توانست نام شاپور دوم و نیز بهرام (وهرام) را هم بخواند. وی چون در تحقیقات خود از سکه‌های عصر ساسانی بهره می‌گرفت، نامش در تاریخ به عنوان سکه‌شناس نیز ثبت است. او حاصل تحقیقات خود را در چهار رساله تدوین کرد و آنها را در سالهای ۱۷۸۸، ۱۷۸۹ (سال انقلاب کبیر فرانسه)، ۱۷۹۰ و ۱۷۹۳ در فرهنگستان کتیبه‌ها و در حضور اعضای آن قرائت کرد و سپس در یک مجله به چاپ رساند.

دوساسی به عنوان ایران‌شناس، نه فقط در فرانسه، بلکه در سایر کشورهای اروپایی دارای مراکز خاورشناسی شناخته شد. او که تا سال ۱۷۹۲ به عنوان عضو غیررسمی فرهنگستان کتیبه‌ها فعالیت می‌کرد در آن سال به عضویت رسمی فرهنگستان برگزیده شد؛ اما چون جریانهای انقلابی کشور با اعتقاد او پابرجا سازگار نبود، ناگزیر از تمامی وظایف دولتی خویش کناره گرفت و عزلت کامل اختیار کرد. با این همه، به تحقیقاتش به خصوص دربارة مذهب دُروزیة لبنان ادامه داد. او این تحقیقات را تا آخرین روزهای عمر پی گرفت و کتابهای مهم و مفصلی در این زمینه منتشر کرد.

پس از دورة وحشت (۱۷۹۳ـ۱۷۹۴) و بازگشت آرامش به کشور، در آوریل ۱۷۹۵به فرمان کنوانسیون ملی مدرسه‌ای برای آموزش زبانهای زندة شرقی در محوطة کتابخانه پاریس (کتابخانه شاه) تأسیس شد و از همان آغاز کار آن دوساسی مأمور تدریس زبان عربی و لانگلس مأمور تدریس زبان فارسی شد. در اکتبر همان سال، انستیتو دوفرانس، یا مؤسسة فرهنگی فرانسه، به جای پنج فرهنگستانی که در ۱۷۹۳ بسته شده بود تأسیس شد و دوساسی به «گروه ادبیات و هنرهای زیبا»ی آن پیوست؛ اما چون حکومت انقلابی از اعضای گروههای انستیتو خواستار ادای سوگند شده بود، از اجرای این خواست سر باز زد و اعلام استعفا کرد. با این همه، کرسی تدریس زبان عربی خود را بدون ادای سوگند، همچنان حفظ کرد؛ زیرا جانشین شایسته‌ای برای او پیدا نکردند.

در سال ۱۸۰۶دوساسی منتخبات عربی «یا گزیده‌هایی از آثار نویسندگان عرب اعم از ، نظم و نثر، برای استفادة شاگردان مدرسة ویژة زبانهای زندة شرقی» در سه جلد منتشر کرد. در سال ۱۸۱۰ دستور زبان عربی برای استفادة شاگردان مدرسة ویژة زبانهای شرقیرا به چاپ رساند و اعجاب عربی‌دانان اروپا را برانگیخت. رژیس بلاشر۳ می‌گفت: «بدون اغراق، او بنیانگذار واقعی مطالعات دربارة دستور زبان عربی در اروپاست».

در سال ۱۸۰۴ناپلئون و وزیر خارجه‌اش، تالیران درصدد تأسیس کرسی زبان فارسی در کولژدوفرانس (تأسیس ۱۵۳۰) برآمدند. دوساسی تا آن زمان تحقیقاتی دربارة زبان و ادب و تاریخ ایران منتشر کرده بود، از جمله: بررسی‌هایی دربارة تذکره‌الشعراء دولتشاه (۱۷۹۹)، همراه با تاریخ سلسلة سربداران و تاریخ فتوحات سلطان ابوالغازی (۱۷۹۹)، تذکره‌الشعراء سام میرزا یا تحفة سامی (۱۷۹۹)، تاریخ یمینی، ترجمة فارسی، کتاب نظام التواریخ بیضاوی (۱۷۹۹) و مقالاتی دربارة فرهنگ برهان قاطع (۱۸۰۳) و دوساسی در همان سال به عنوان استاد زبان فارسی برگزیده شد.

دوساسی که با آثار ایران‌شناس آلمانی، فریدریش ویلکن آشنا بود برای تدریس زبان و ادبیات فارسی از دو اثر او، منتخبات فارسی (۱۸۰۵)، که به لاتینی تدوین شده بود،‌ و تاریخ سامانیان میرخواند (۱۸۰۸) استفاده کرد،‌و همچنین از گلستان و بوستان سعدی براساس نسخه‌های چاپی و نسخه‌های خطی انوار سهیلی (کلکته، ۱۸۰۴ـ ۱۸۰۵) بهره گرفت. او در نشریات مهمی مانند مخزن دایره‌المعارفی، سالنامه‌های سیاحتی،‌ ذخایر مشرق زمین، ژورنال دِساوان، ژورنال آزیاتیک، رسالات فرهنگستان کتیبه‌ها و علوم ادبی، یادداشت و تلخیص‌های نسخ خطی، مقالات، گزارشها و رسالاتی درباره ایران تألیف کرد. از جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد: ملاحظاتی درباره ولایات شرق ایران، غرجستان و جوزجان (۱۸۰۹، ۱۸۱۳)؛ توصیف چند سکة شاهان سامانی و آل‌بویه (۱۸۱۰)؛ ترجمه پندنامة (منسوب به) عطار به فرانسه، به همراه متن فارسی و حواشی و مقدمه‌ای عالمانه به فارسی (۱۸۱۹)؛ نقد ترجمة قابوسنامه از ترکی به آلمانی به قلم دیتس (۱۸۱۴)؛ شرحی دربارة کلیله و دمنه (۱۸۱۸)؛ نقدی بر ترجمة روزنتسوایک از یوسف و زلیخای جامی (۱۸۲۶)؛ شرح نفحات‌الانس (۱۸۳۱)، رساله‌ای دربارة جاویدان خرد(۱۸۳۱)؛ نقد چاپ شاهنامه به کوشش ماکان (۱۸۳۳)؛ نقد زندگی حزین لاهیجی (۱۸۳۳) و رساله دربارة یک فقره نامه‌نگاری منتشرنشده بین تیمور لنگ و شارل ششم پادشاه فرانسه (۱۸۱۲).

دوساسی از ۱۸۱۵ اقدامات مهمی در جهت اعتلای خاورشناسی در فرانسه آغاز کرد. در تأسیس کرسیهای زبان چینی و زبان سنسکریت شرکت جست. از سال ۱۸۲۴ ریاست «مدرسه زبانهای زنده شرقی» را برعهده گرفت، کرسی زبان هندوستانی را در سال ۱۸۳۰ تأسیس کرد و یکی از برجسته‌ترین شاگردان خود (دوتاسی) را برای تدریس آن برگزید. در مقام دبیر ثابت فرهنگستان کتیبه‌ها، شرح زندگی و آثار بسیاری از خاورشناسان داخلی و خارجی را فراهم آورد. در کتابخانة ملی به عنوان حافظ نسخ شرقی کوشید و در چاپخانة ملی به عنوان مصحح، چاپهای نفیسی از آثار شرقی ارائه کرد. میراث دوساسی در دو زمینه ماندگار شد: یکی آثاری که در خصوص فرهنگ و تمدن ایرانی و زبان و ادب عربی منتشر کرد و دیگری شاگردانی از تمامی کشورهای اروپایی که در دروس عربی و فارسی او شرکت کردند و خود سرانجام خاورشناسان بزرگی شدند. بیشتر این شاگردان آلمانی بودند و در نتیجة مساعی آنان در نیمة اول قرن نوزدهم خاورشناسی در آلمان به اوج شکوفایی رسید.

پی‌نوشتها:

۱٫ Johann Gotfried Eichhornر۲٫ Carsten Niebuhrر۳٫ Regis Blachére

*دانشنامه زبان و ادب فارسی (با تلخیص)

منبع: روزنامه اطلاعات