1394/9/16 ۱۲:۵۴
16 آذر یکی از روزهای تاثیرگذار در تاریخ معاصر كشور ماست. در این روز در سال 1332، اتفاقی تلخ رخ دادكه در سالهای بعدتاكنون، این روز را به یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر تبدیل کرده است. محمدرضا پهلوی، پادشاه وقت شایدهیچگاه این تصور را نداشت که این روز بتوانددر تاریخ ایران، به روزی یگانه بهویژه در جنبش دانشجویی تبدیل شود. پس از كودتای 28 مرداد، رژیم كه توانسته بوددوباره در راس قدرت قرار بگیرد، درصددبرآمدتا پایههای حكومت خودرا تثبیت كند، اما برای این هدف، دانشگاه را مهمترین مانع در مقابل خودمیدید.
پایان فصل خوش دانشگاه و دولت در دوران پهلوی
میرا قربانی فر: 16 آذر یکی از روزهای تاثیرگذار در تاریخ معاصر كشور ماست. در این روز در سال 1332، اتفاقی تلخ رخ دادكه در سالهای بعدتاكنون، این روز را به یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر تبدیل کرده است. محمدرضا پهلوی، پادشاه وقت شایدهیچگاه این تصور را نداشت که این روز بتوانددر تاریخ ایران، به روزی یگانه بهویژه در جنبش دانشجویی تبدیل شود. پس از كودتای 28 مرداد، رژیم كه توانسته بوددوباره در راس قدرت قرار بگیرد، درصددبرآمدتا پایههای حكومت خودرا تثبیت كند، اما برای این هدف، دانشگاه را مهمترین مانع در مقابل خودمیدید.
اولین بارقههای جنبشهای دانشجویی کمتر از یک دهه پس از تشکیل دانشگاه در سال 1321، پایه گذاری شد. سالهای تلاش برای ملیشدن صنعت نفت، سالهای اوج فعالیت جنبش دانشجویی نیز بود. دانشگاه در کنار بازار به دو رکن اساسی در اعتراضات تبدیل شدو پا به پای جامعه پیش آمدو نشان دادکه سنگری مقاوم در برابر خواستهای استعمار و استبداداست. کاملترین گزارش از اتفاقات روز 16 آذر را میتوان گزارش مکتوب شهیدمصطفی چمران دانست که خوداز شاهدان عینی این حادثه بود. این گزارش در سال 1341 به رشته تحریر درآمد. آنچه در ادامه میخوانید، خوانشی است از روایت شهیددکتر مصطفی چمران از این واقعه تاریخی.
روزهای پراضطراب پس از كودتا
روزهای 14 و 15 آذر سال 1332 دانشگاه روزهای پراضطرابی را میگذراند، آنگاه که تظاهرات دانشجویان با تحریک نیروهای امنیتی به خارج از دانشگاه کشیده شد. طبق برنامهریزی قرار بودریچاردنیکسون معاون رئیسجمهور وقت آمریکا 17 آذر از دانشگاه تهران دکترای افتخاری حقوق دریافت کند. روشن بودكه دانشجویان معترض به کودتای 28 مرداد، این موضوع را توهین و دهنکجی آشکار رژیم استبدادی میدانستند. از سویی شاه نیز میخواست دلیلی برای توجیه پروژه سرکوب خوددر دانشگاه داشته باشد. دو روز قبل از واقعه، زاهدی تجدیدرابطه با انگلستان را رسما اعلام كردو قرار شد«دنیس رایت» كاردار سفارت انگلستان، چندروز بعدبه ایران بیاید. از 14 آذر تظاهراتی در گوشه و كنار به وقوع پیوست كه در نتیجه عدهای در بازار و دانشگاه دستگیر شدند. این وضع در 15 آذر نیز ادامه یافت. صبح 16 آذر، هنگام ورودبه دانشگاه، دانشجویان متوجه اوضاع غیر عادی در اطراف دانشگاه تهران شدند. دانشجویان حتیالامكان سعی میكردندكه به هیچ وجه بهانهای به دست نظامیان ندهند. از این رو با خونسردی و احتیاط به كلاسها رفتند. ساعت اول بدون حادثه مهمی گذشت و چون بهانهای به دست کماندوهای مستقر در دانشگاه نیامد، به داخل دانشكدهها هجوم آوردندو از دانشكدههای پزشكی، داروسازی، حقوق و علوم عده زیادی را دستگیر كردند. چون احتمال وقوع حوادث وخیمتری میرفت، رئیس وقت دانشگاه تهران برای حفظ جان دانشجویان، کل دانشگاه را تعطیل كردو به دانشجویان گفت به خانههای خودبروند. دانشجویان نیز به پیروی از تصمیم رئیس دانشگاه، محوطه را ترك كردند. اما تازه نیمی از دانشجویان در حال خروج بودندكه ناگاه سربازان به دانشكده فنی حمله كردند. ظاهرا بهانه حمله به دانشكده این بودكه در این گیر و دار، دو دانشجوی رشته ساختمان به حضور نظامیان در دانشگاه اعتراض كردند. نظامیان برای دستگیری آنان وارددانشكده فنی و واردكلاس درس مهندس شمس شدندتا دانشجویان معترض را دستگیر كنند. وقتی مهندس شمس نسبت به حضور نظامیان در كلاس درس خوداعتراض كرد، او را با مسلسل سر جای خودنشاندند.
اوج گرفتن كارزار در دانشگاه فنی
عدهای از سربازان، دانشكده فنی را محاصره كردندتا كسی از میدان نگریزد. آنگاه دستهای از سربازان با سر نیزه از در بزرگ دانشكده واردشدند. اكثر دانشجویان به ناچار پا به فرار گذاشتندتا از درهای جنوبی و غربی دانشكده خارج شوند. در این میان شعار کوتاهی از سوی یکی از دانشجویان سر داده شدكه در گزارش شهیدچمران این گونه عنوان شده است: «دست نظامیان از دانشگاه كوتاه.»
طبق گزارش شهیدچمران، شایدلحظهای از سر دادن این شعار نگذشته بودكه رگبار گلوله باریدن گرفت و دانشجویان غافلگیر شدند. در همان لحظه نخست عده زیادی هدف گلوله قرار گرفتند. براساس شواهدو اسنادمیان محوطه مركزی دانشكده فنی و قسمتهای جنوبی، سه پله وجودداشت و همین باعث شدكه هنگام عقبنشینی، عده زیادی از دانشجویان روی پلهها بیفتندو نتوانندخودرا نجات دهند.
لحظههای شهادت
در همان ابتدا مصطفی بزرگنیا به ضرب سه گلوله از پا در میآید. مهندس مهدی شریعترضوی كه ابتدا هدف قرار گرفته بود، به سختی مجروح شده و بر زمین میخزیده و ناله میكرده است كه دوباره هدف گلوله قرار میگیرد. احمدقندچی حتی یك قدم هم به عقب برنداشت و در جای اولیه خودایستاده بود. وی از گلوله باران اول مصون مانده بودکه رگبار مسلسل سینه او را شكافت. شهیدچمران این حادثه را این گونه روایت میکند: «بعداز پایان درگیریها احمدقندچی هنوز زنده بود. او را به یكی از بیمارستانهای نظامی تهران منتقل كردند. در درگیریها لوله شوفاژ در مقابل احمدتركیده بودو آب جوش تمام سر و صورت او را به شدت مجروح كرده بود، با وجوداین مسئولان بیمارستان از مداوا و حتی تزریق خون به او ابا كردندو 24 ساعت بعداو مظلومانه شهیدشد.»
ریشههای واقعه
شهیدچمران درباره حادثه 16 آذر میگوید: «وقایع آن روز چنان در نظرم مجسم است كه گویی همه را به چشم میبینم. صدای رگبار مسلسل در گوشم طنین میاندازد، سكوت موحش بعداز رگبار بدنم را میلرزاند، آه بلندو ناله جانگداز مجروحان را در میان این سكوت دردناك میشنوم. دانشكده فنی خون آلودرا در آن روز و روزهای بعدبه رأیالعین میبینم. نیكسون، معاون رئیس جمهور آمریكا به ایران میآمدتا نتیجه بیست و یك میلیون دلار خرج كودتا را ببیند.»
مظلومیت شهیداحمدقندچی تا مدتها در دانشگاه تهران روایت میشده است. بعداز شهادت، به خانواده وی گفته میشودكه احمدرا با دو شهیددیگر در امامزادهعبدا... دفن كردهاند. برادر شهیدقندچی به شهیدچمران میگوید: «بعداز این كه فهمیدیم احمدرا در مسگرآباددفن كردهاند، با خانواده شریعترضوی و بزرگنیا به آنجا رفتیم و قبر شهیدرا نبش كردیم و او را مخفیانه به امامزاده عبدا... بردیم و در آنجا در كنار دوستانش به خاك سپردیم.» طبق گزارشها و روایت شاهدان عینی، بدن مجروحان بیش از دو ساعت در میان دانشگاه فنی روی زمین افتاده بود. درنهایت براثر این حادثه، سه نفر از دانشجویان (بزرگنیا، قندچی و شریعت رضوی) شهید،27 نفر دستگیر و عده زیادی مجروح که بسیاری از آنان بعدها به زندان منتقل شدند.
خبر در شهر پیچید
خبر واقعه 16 آذر به سرعت در شهر پیچید. روز 17 آذر تمام دانشگاههای تهران و اغلب شهرستانها در اعتصاب كامل به سر بردند. حتی بسیاری از دبیرستانها هم با تعطیل كردن مدرسه خود، همدوش دانشگاهیان در تظاهرات علیه فجایع 16 آذر و سفر نیكسون به تهران شركت كردند. برای كمرنگ كردن واقعه 16 آذر، عاملان حادثه شروع به دروغ پراکنی كردندو در همان زمان فرماندار نظامی تهران در مقابل خبرنگاران میگوید: «دانشجویان برای گرفتن تفنگ سربازان حمله و سربازان نیز اجبارا تیرهایی به هوا شلیك كردندو تصادفا سه نفر كشته شدند.» یكی از مجلات آن روز، با وجودسانسور شدیدآن روزها، به طعنه و طنز مینویسد: «اگر تیرها هوایی شلیك شده است، بنابراین دانشجویان پر در آورده به هوا پرواز كرده و خودرا به گلوله زدهاند.» از سویی حکومت تازه بعداز این حادثه عمق فاجعه را درک کرده و متوجه شده بودکه چه احساسی از جامعه آن روز را جریحهدار کرده است. از این رو سعی کرددر مقابل هر نوع اعتراضی واکنش تندتری از خودنشان بدهد. به همین دلیل برگزاری هر نوع مراسمی را برای شهدا ممنوع اعلام کرد. برادر شهیدشریعت رضوی میگوید: «بعداز شهادت این سه تن، به ما اجازه برگزار كردن شب سوم در خانه هایمان را هم ندادند. اما در مراسم چهلم به دلیل پافشاری زیادی كه كردیم، فقط 300 كارت كه مهر حكومت نظامی روی آن خورده بود، به من دادند. هر كس میخواست به طرف امامزاده عبدا... برودكارتش را كنترل میكردند.» برادر شهیدبزرگنیا نیز میگوید: «از طریق علم، شاه به پدرم تسلیت گفت و پیغام داد200 هزار تومان خون بها بدهندكه جواب رددادیم. بعدمیخواستیم مجلس ختم و شب هفت بگیریم، مخالفت كردند. تا این كه خودم پیش سرتیپ بختیار، فرماندار نظامی رفتم و متعهدشدم اگر اتفاقی افتاد، خودم مسئول باشم.»
دكترایی كه رنگ خون گرفت
درست روز بعداز واقعه، نیكسون در دانشگاه تهران، دكترای افتخاری حقوق دریافت كرد. صبح ورودنیكسون یكی از روزنامهها در سر مقاله خودتحت عنوان «سه قطره خون» نامه سرگشادهای به نیكسون نوشت. در این نامه سرگشاده و جسورانه ابتدا به سنت قدیم ایرانیها اشاره میشودكه «هرگاه دوستی از سفر میآیدیا كسی از زیارت باز میگردد، یا حتی شخصیتی بزرگ واردمیشود، ما ایرانیان به فراخور حال در قدم او قربانی میكنیم.» آنگاه خطاب به نیكسون گفته شدكه «آقای نیكسون! وجودشما آن قدر گرامی و عزیز بودكه در قدوم شما سه نفر از بهترین جوانان این كشور یعنی دانشجویان دانشگاه را قربانی كردند.»
منبع: روزنامه قانون
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید