جریان‌شناسی علم دینی / دکتر عبدالحسین خسروپناه

1394/8/13 ۰۹:۲۴

متفکران اسلامی در برابر دانش غیر بومی و همچنین دانش‌های جدیدی که به عنوان «علم مدرن» شناخته می‌شوند، سه رویکرد متفاوت داشتند. رویکرد اول، «رویکرد تهذیب و تولید» بود به تعبیری وقتی شخصیت‌هایی همچون خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابن هیثم و ابن‌سینا با دانش جدید ایران و روم مواجه شدند با آن به صورتی تهذیبی برخورد کردند یعنی در اقتباس این علوم به شیوه‌ای گزینشی عمل کرده، برخی مباحث را گرفتند و برخی را رها کردند و از «تهذیب» به «تولید» روی‌آور شدند.

متفکران اسلامی در برابر دانش غیر بومی و همچنین دانش‌های جدیدی که به عنوان «علم مدرن» شناخته می‌شوند، سه رویکرد متفاوت داشتند.

 رویکرد اول، «رویکرد تهذیب و تولید» بود به تعبیری وقتی شخصیت‌هایی همچون خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابن هیثم و ابن‌سینا با دانش جدید ایران و روم مواجه شدند با آن به صورتی تهذیبی برخورد کردند یعنی در اقتباس این علوم به شیوه‌ای گزینشی عمل کرده، برخی مباحث را گرفتند و برخی را رها کردند و از «تهذیب» به «تولید» روی‌آور شدند.

رویکرد دوم، «رویکرد تطبیق و تأویل» بود، در این شیوه که نخستین‌بار در هند سپس در مصر و از آنجا در ایران رایج شد، کوشیده ‌شد تا علوم‌انسانی و علوم‌طبیعی با متون دینی تطبیق داده شود و گزاره‌های آن از دل متون دینی استخراج شود.

رویکرد سوم، «علم دینی یا اسلامی‌سازی علوم» است. این اصطلاح که امروزه به عنوان یک ترم شناخته می‌شود، نخستین‌بار در سال 1930 میلادی تحت عنوان دانشگاه اسلامی یا به تعبیری اسلامی‌سازی دانشگاه مطرح شد و افرادی همچون اسماعیل فاروقی در امریکا، سید محمد نقیب العطاس در مالزی و شیخ سعد در عراق کوشیدند تا به این مهم (اسلامی‌سازی نهادهای دانشگاهی) جامه عمل بپوشانند. در ایران نیز این طرح قبل از انقلاب با دکتر سید حسین نصر کلید خورد و پس از انقلاب به شکلی جدی‌تر در حوزه علوم انسانی با فعالیت‌های مؤسسه آموزشی امام خمینی(ره) و دکتر خسرو باقری در دانشگاه تهران و به صورتی گسترده‌تر با فعالیت افرادی همچون دکتر مهدی گلشنی، دکتر حسین پایا و آیت‌الله جوادی آملی پی گرفته ‌شد.  اگر از این گذر تاریخی به جریان‌شناسی علم دینی گریز بزنیم با چهار جریان مسلط در حوزه علوم دینی مواجه می‌شویم.

1. جریان اول را «مخالفان علم دینی با رویکرد علم مدرن» تشکیل می‌دهند؛ این افراد علم مدرن و تئوری‌های آن را از نئوپوزیتیویست‌ها اقتباس کرده‌اند و به علم مدرن از چارچوبی تجربی می‌‌نگرند. به زعم آنها، تجربه یعنی «مشاهده‌پذیری» و مشاهده، اسلامی و غیر اسلامی نمی‌پذیرد. از این رو، معتقدند که در تجربه و مشاهده کردن، دین، هویت، زبان و فرهنگ نقشی ندارد.

جریان اول، به دو دسته تقسیم می‌شود، در دسته اول از این جریان، گروهی مثل مصطفی ملکیان مطلقاً با علم دینی مخالف هستند و در این راستا میان علوم انسانی، طبیعی و تکنولوژیک تفاوتی قائل نیستند. این در حالی است که در دسته دوم برخی بین علم و تکنولوژی تفاوت قائل می‌شوند و بر این باورند که از آنجا که در علم تکنولوژیک، کنشگری انسانی وجود دارد، خواه ناخواه فرهنگ، دین، باورها بر این کنشگری سایه می‌افکند و اینجا می‌توان از علم دینی و غیر دینی سخن گفت. به زعم این گروه، علومی همچون علوم انسانی که جنبه توصیفی کشف واقع دارند، دینی و غربی بر نمی‌تابد و این امر صرفاً در رابطه با علومی که مربوط به تغییر هستند، یعنی جنبه تکنولوژیک و فناورانه می‌یابند، موضوعیت دارد.

2. جریان دوم «موافقان علم دینی با رویکرد مدرنیته ستیزی» هستند؛ افرادی که در این جریان قرار می‌گیرند به دنبال تولید علم دینی‌ای هستند که هیچ ارتباطی با علم مدرن ندارد و اساساً به علم مدرن اعتقادی ندارند. این گروه اغلب افرادی هستند که «گرایش اخباری» دارند و تجربه و عقل استدلال‌گر را زیر سؤال می‌برند. به زعم آنها، هر چه که در قرآن و روایات آورده‌ شده، پذیرفتنی است و پاسخ هر پرسشی را باید در روایات و قرآن جست‌و‌جو کرد در غیر این صورت باید از پاسخ به آن صرف‌نظر کرد. علم دینی در این شیوه کاملاً نقلی است و کمتر جنبه عقلی و تجربی می‌یابد.

3. جریان سوم، جریان «موافقان علم دینی با رویکرد پست مدرن» است. افراد در این جریان اغلب بر فلسفه توماس کوهن استناد می‌کنند و بر این باورند که علم تنها روشی خاص ندارد و ما در علم با منطق، روش‌ها و پارادایم‌های متفاوت مواجه هستیم. بنابراین وقتی پارادایم‌ها متفاوت و قیاس‌ناپدیر باشند، طبیعی خواهد بود که در علم هم پارادایمی با عنوان پارادایم علم دینی به وجود بیاید. این جریان دقیقاً مبتنی بر نوعی از نسبی‌گرایی معرفت‌شناختی است. افرادی همچون سعید زیباکلام و آنها که امروز ادامه‌دهنده راه فردید هستند، در این دسته قرار می‌گیرند و معتقدند حال که پارادایم‌های مختلف وجود دارد، چه اشکالی دارد که ما نیز پارادایمی با عنوان علم دینی داشته باشیم.

4. جریان چهارم، «موافقان علم دینی با رویکرد غرب‌گزینی انتقادی» هستند. این گروه نگاهشان به غرب یک نگاه مطلقاً سلبی یا ایجابی نیست. اکثر کسانی که از علم دینی سخن گفته‌اند، چه در ایران، عراق، مالزی و امریکا کسانی هستند که در این دسته قرار می‌گیرند.

این جریان به دو دسته تقسیم می‌شود؛ در یک گروه فاروقی، العطاس، نصر و گلشنی و در دسته دیگر شخصیت‌های حوزوی مثل آیت‌الله جوادی آملی، مصباح یزدی و تا حدودی علی شاهرودی قرار می‌گیرند.

دغدغه دسته اول، اصلاحات در حوزه علم است و به زعم آنها نخستین اصلاح به حیطه مبانی برمی‌گردد. به زعم آنها، علم بدون مبانی متافیزیکی وجود خارجی ندارد و باید به جای مبانی اومانیستی، سوبژکتیویته و... مبانی توحیدی و الهی را قرار داد تا بر این اساس نگرش ما به طبیعت تغییر کند. اصلاح دوم، پیوند اخلاق با علم است و اگر این پیوند برقرار شود، خروجی علم دیگر جنایات بشری نخواهد بود. لذا افرادی همچون العطاس بر «مفاهیم انسانی در قرآن»، فاروقی بر «هستی‌شناسی دینی» و گلشنی بر مبانی «متافیزیکی در علم» دکتر نصر بر «پیوند میان اخلاق و علم» تأکید دارند و بر این باور هستند که با اتکا به اصلاحات می‌توان به علم وجهی انسانی و الهی‌تر بخشید.

دسته دوم، سخنان نصر، گلشنی، فاروق، العطاس و... را با اختلافی جزئی می‌پذیرند اما معتقدند که در این راستا نیز می‌توان از نصوص دینی نیز بهره‌ برد و بر اساس اجتهاد متعارف در حوزه، نظریه‌هایی استخراج کرد و به تعبیری از عقل و نقل در تولید علم دینی به شکلی توأمان بهره می‌گیرند.

واقعیت این است که همه، چه مخالفان و چه موافقان، به تعریف علم دینی و تبیین مبانی علم دینی پرداخته‌اند اما روش‌شناسی علم دینی را محل تأمل قرار نداده‌اند. از این رو، کوشیده‌ام تا در دیدگاه خود «الگوی حکمی و اجتهادی» که اتفاقاً در دسته چهارم نیز قرار می‌گیرد، به تبیین روش حکمی و اجتهادی در تولید علم دینی نیز بپردازم و مقصود من از اجتهاد، اجتهادی گسترده‌تر از آن چیزی است که در حوزه صورت می‌گیرد.

٭مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر عبدالحسین خسروپناه است که با عنوان «جریان‌شناسی علم دینی» 10 آبان ماه به همت گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشگاه تهران در این دانشکده برگزار ‌شد.

منبع: روزنامه ایران