گامی نو در بیهقی پژوهی / محمد غفوری

1394/7/26 ۰۹:۵۶

كتاب حدیث خداوندی و بندگی قرار نیست شرحی دیگر در میان سایر شرح‌های لغت شناختی و بلاغی مالوف باشد. دهقانی قصد دارد تا در كتاب خویش مخاطب عام را گام به گام همراهی كرده و او را از افتادن به دام جاذبه‌های بلاغی صرف بازدارد. این تلاش همراه می‌شود با توصیفی مفصل از جهان‌بینی بیهقی، تاریخ‌نگاری وی، زمانه و روزگاری كه او در آن بالیده و گزارشی دقیق از محتوای كتاب.

نگاهی به حدیث خداوندی و بندگی

كتاب حدیث خداوندی و بندگی قرار نیست شرحی دیگر در میان سایر شرح‌های لغت شناختی و بلاغی مالوف باشد. دهقانی قصد دارد تا در كتاب خویش مخاطب عام را گام به گام همراهی كرده و او را از افتادن به دام جاذبه‌های بلاغی صرف بازدارد. این تلاش همراه می‌شود با توصیفی مفصل از جهان‌بینی بیهقی، تاریخ‌نگاری وی، زمانه و روزگاری كه او در آن بالیده و گزارشی دقیق از محتوای كتاب. اما چنین تلاش‌هایی چرا ضروری است؟ پاسخ این پرسش به خود متن بیهقی به عنوان اثری ویژه بازمی‌گردد. عموم متون تاریخی در ایران هم برای مورخان و هم برای ادبا ارزشی مشترك دارند. از نخستین آثار فارسی تاریخ‌نگاری همچون ترجمه تاریخ طبری، زین‌الاخبار، تاریخ سیستان و تاریخ بیهقی گرفته تا آثار متاخری همچون تاریخ بیداری ایرانیان، ادبا عموما در سبك‌شناسی خود از نثر فارسی و تطورات بلاغی آن آثار تاریخی را در شمار نمونه‌های اصلی مورد بررسی خود قرار داده‌اند. از این قرار به‌طور سنتی مورخان و ادبا دست به نوعی تقسیم كار میان خود زده و هركدام از منظر تخصصی خود این آثار را مورد بررسی قرار داده‌اند. اما موقعیت تاریخ بیهقی در این میان منحصر به فرد است. این ویژگی تكنیكی تاریخ بیهقی هم به نوع تاریخ‌نگاری خود بیهقی برمی‌گردد و هم به بدایع و ویژگی‌های خاص بلاغی او.

از این رو هنگامی كه قرار است متنی جامع در معرفی اثر سترگ بیهقی به نگارش درآید خواه‌ناخواه گام به وادی یك پژوهش میان‌رشته‌ای بسیار دشوار گذاشته‌ایم. یعنی هم باید از دانش ادبی بسنده و هم معلومات كافی در سبك‌شناسی تاریخ‌نگاری ایرانی داشته باشیم تا تصویر ارایه شده از تاریخ بیهقی هرچه جامع‌تر باشد. سعید‌نفیسی كه یكی از نخستین پژوهش‌ها را درباره تاریخ بیهقی عرضه كرد از جمله كسانی بود كه جامع این دو ضرورت بود. با این حال پژوهش او به سختی پا را فراتر از استانداردهای متعارف تاریخ‌نگاری و

پژوهش ادبی سنتی ایرانی می‌گذارد.

در واقع روش‌شناسی نفیسی و بسیار از ادیب‌مورخان همنسل او امروزه دیگر از نظر معمولی‌ترین دانشجویان تاریخ یا ادبیات می‌تواند نابسنده به نظر آید. اغلب دیگر پژوهش‌هایی كه درباره بیهقی انجام گرفته است، عمدتا نسخه نازل‌تری از همان كار نفیسی هستند و بیشتر خود را محدود به برخی بررسی‌های بلاغی و زبان‌شناختی در متن و توضیحات زندگینامه‌ای و كرونولوژیك درباره برخی عناصر آن كرده‌اند. این پژوهش‌ها آنجا كه حاوی رویكردهایی تفسیری هستند و غیر ادبی هستند نیز كمتر دستاورد قابل توجهی به دنبال می‌آورند و تنها به توضیح غیرمفهومی و غیر‌نظری برخی مضامین عمده در اثر بیهقی بسنده می‌كنند. هر چند كه یكی دو اثر نامتعارف‌تر و جدیدتر (همچون كتاب استعاره در غیاب متن) كوشیده‌اند تا در دیواره‌های این سنت متصلب بیهقی پژوهی ایرانی، ترك‌هایی وارد آورند.

در این میان اما پژوهش‌هایی جدیدتر نیز در میان برخی پژوهشگران غیر‌ایرانی انجام گرفته است كه برتری‌ها و امتیازات چشمگیری بر آثار نویسندگان ایرانی دارند. پژوهش مریلین والدمن درباره ویژگی‌های بلاغی و سبك روایی بیهقی (كه ترجمه‌ای غیر‌قابل اتكا به فارسی از آن در دست است)، كتاب تاریخ‌نگاری فارسی جولی اسكات میثمی (كه با ترجمه‌ای امین همراه با توضیحات مبسوط و ارزشمند توسط محمد دهقانی به فارسی منتشر شده) و فصلی از كتاب تاریخ‌نگاری ایرانی به قلم دانیل‌التون از جمله این آثار هستند. همچنین باید به مقدمه باسورث بر ترجمه انگلیسی خود از تاریخ بیهقی اشاره داشت. افزون بر این شماری مقالات انگلیسی و انبوهی از مقالات فارسی تكراری و عمدتا غیر‌قابل اعتنا درباره این موضوع به نگارش درآمده است. با این احوال بیهقی‌پژوهی هنوز در ابتدای راه خود قرار دارد، چه اینكه هم اثر والدمن و هم اثر اسكات هر دو دیدگاه‌هایی به‌شدت بحث‌انگیز درباره موضوع پژوهش خود به دست می‌دهند و به ویژه پژوهش والدمن محدود به بررسی جنبه‌های بلاغی اثر می‌شود و نوشته‌های میثمی و التون نیز آشكارا موجزتر از آنند كه بتوانند حق مطلب را ادا كنند.

در این میان نگارش كتاب حدیث خداوندی و بندگی را می‌توان اتفاقی جدید در بیهقی پژوهی در زبان فارسی دانست. دهقانی می‌كوشد تا با بافتمند كردن متن تاریخ بیهقی، روشن كردن ذهنیت او برای مخاطب و ارایه گزارشی جامع از محتوای آن و ترسیم یك روایت خطی دقیق از رویدادهای پرشمار و پراكنده موجود در متن بیهقی تا اندازه زیادی مخاطب غیرمتخصص را در خواندن و فهم این اثر یاری كند. تا آنجا كه مربوط به حوزه تخصص دهقانی می‌شود، پژوهش وی، كه در قالب مقدمه‌ای طولانی بر گزیده‌هایی از متن بیهقی نمایان می‌شود، دارای نكاتی بدیع و ارزشمند است. توضیحات لغت‌شناختی، زندگینامه‌ای و كرونولوژیك وی مخاطب غیر متخصص را یاری می‌كند تا بتواند هرجا سررشته روایت سرشار غیرخطی و سرشار از رفت و برگشت‌های متعدد زمانی در تاریخ بیهقی را از دست داد دوباره آن را به دست آورد. دهقانی همچنین می‌كوشد تا وارد روانشناسی فردی بیهقی شده، دیدگاه‌های كلامی و مذهبی او و تاثیر آن در تاریخ‌نگاری این مورخ بزرگ را نیز آشكار سازد. مجموع این مولفه‌ها باعث می‌شود تا اثر دهقانی را گامی نو در بیهقی‌پژوهی در فارسی بدانیم. با این حال دهقانی در اثر خود در موارد بسیاری باز هم پایبند به

الگوهای سنتی پژوهش ادبی است.

به ویژه آنجا كه از تاریخ‌نگاری بیهقی و روانشناسی وی سخن می‌گوید به سختی می‌تواند نكته جدیدی را در اختیار مخاطب قرار دهد. از این رو در پژوهش وی با تكرار دیدگاه‌ها و برداشت‌هایی مواجه هستیم كه در آثار علمای سلف نیز مكررا بدان‌ها اشاره شده است. رویكرد هرمنوتیكی دهقانی نیز تا اندازه زیادی وامدار همان نگره‌های تفسیری سنتی است و روانشناسی ادبی-تاریخی او نیز كمتر شكل و شمایل یك رهیافت تخصصی را به خود می‌گیرد. همچنین آنجا كه وی پای به وادی تاریخ‌نگاری و توضیح بافت تاریخی شكل‌گیری اثر می‌گذارد، باز هم از همان رویكردهای نقلی سنتی سود می‌جوید. البته این نقص بیش از آنكه محصول ضعف مولف باشد، حاصل كاستی‌های شدیدی است كه تاریخ‌نگاری آكادمیك ایرانی گرفتار آن است و طبعا دامنگیر هرگونه پژوهش میان‌رشته‌ای‌ای می‌شود كه یك سوی آن مطالعه تاریخی است.

مجموع چنین عواملی سبب شده تا اثر دهقانی، با وجود همه ارزش‌ها و فواید آشكار و پرشمارش، سرشار از مشهورات و برداشت‌هایی باشد كه امروزه كمتر می‌توان آنها را جدید یا حتی قابل اعتنا شمرد. با این همه باید این تلاش نو را به فال نیك گرفت و با الگوگیری انتقادی از آن، راه را برای تكاپوهای نوتر و مدرن‌تر در بیهقی‌پژوهی ایرانی هموار كرد.

٭محمد غفوری؛ دانشجوی دكترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران

منبع: روزنامه اعتماد