1394/7/20 ۰۹:۳۵
پوریا جم: ستون «تحقیقات آکادمیک در آیینه ایران» در صدد است با معرفی تحقیقات پژوهشگران برجسته معاصر در حوزه علوم‌انسانی، خوانندگان غیرمتخصص را از چند و چون تحقیقات آکادمیک در این حوزه مطلع سازد. دکتر نصرالله پورجوادی (زاده 1322شمسی، تهران)، استاد بازنشسته فلسفه و عرفان اسلامی دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. وی پس از پایان تحصیلات متوسطه به امریکا رفت و در رشته فلسفه در دانشگاه ایالتی
سان فرانسیسکو مشغول تحصیل شد. پورجوادی پس از اخذ مدرک کارشناسی به ایران بازگشت و تحصیلات خود را در همین رشته در دانشگاه تهران ادامه داد. وی در سال 1356 با دریافت درجه دکترا، از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. استاد پورجوادی، سال‌ها در دانشگاه تهران به تدریس فلسفه و عرفان اسلامی اشتغال داشت. از آثار وی می‌توان به «سلطان طریقت» (سوانح زندگی و شرح آثار احمد غزّالی)، «عین القضاه و استادان او»، «دو مجدّد» (پژوهش‌هایی درباره محمّد غزّالی و فخر رازی)، «زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی» و تصحیح «دیوان اشعار جلال طبیب شیرازی» اشاره کرد.در این شماره از ستون «تحقیقات آکادمیک»، به معرفی مقاله‌ای از دکتر پورجوادی با عنوان «سابقه «پیر ما» در غزلی از حافظ» خواهیم پرداخت که در سومین شماره «جاودان خرد» منتشر شده‌است.
٭٭٭
«پیر» در لغت، به معنی شیخ، سالخورده، مسن و معمّر است (دهخدا، ذیل پیر)، ولی در ادبیات عرفانی زبان فارسی، «پیر» به معنی مرشد یا راهنمای باطنی است که در دل سالک ظهور کرده و اسرار طریقت را بر او هویدا می‌کند.
حافظ (متوفی 792ق) نیز مانند بسیاری از شاعران پارسی‌گو، در غزلیات خود از اصطلاح عرفانی «پیر» بهره جسته است، ولی اوصاف گوناگونی برایش قائل شده است؛ گاه او را «پیر مغان» و «پیر باده فروش» می‌نامد و گاه با عنوان «پیر دانا» و «پیر خرد» از وی یاد می‌کند. در بیت معروف «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما/ چیست یاران طریقت بعد ازین تدبیر ما» (حافظ، 1/36)، حافظ از پیری یاد کرده است، که در آغاز، اهل طریقت و مسجد بوده ولی ناگهان به خراباتیان پیوسته است (پورجوادی، 52).
واژه کلیدی در بیت مورد بحث، واژه «پیر» است و اولین سؤالی که درباره این واژه به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا این پیر، صرفاً شخصیتی خیالی است و یا حافظ آن را از میراث عرفانی پیشینیان اخذ کرده است؟ و اگر قول اخیر مقرون به صواب است، این شخصیت کیست؟
اغلب حافظ‌پژوهان معاصر، در تفسیر بیت مزبور، نظر یکی از شارحان دیوان حافظ به نام «سودی بسنوی» (متوفی در حدود 1006ق) را پذیرفته‌اند که «دوش» را «دیشب»، «مسجد» را «کعبه»، «میخانه» را «شهر قیصریه» و «پیر» را نیز «شیخ صنعان» (مأخوذ از داستان منطق‌الطیر عطار) تفسیر کرده است (برای آگاهی بیشتر، نک-: سودی بسنوی،1/ 80-81) و تنها دلیلی هم که داشته‌اند ظاهراً بیتی از غزل دیگر حافظ (ص174) است که می‌گوید: «گر مرید راه عشقی فکر بدنامی مکن/ شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت» (نک-: پورجوادی، 53).
استاد پورجوادی در مقاله «سابقه «پیر ما» در غزلی از حافظ»، این نظر را مردود دانسته و معتقد است: «به میخانه رفتن شیخ صنعان جنبه رمزی ندارد و لذا فی‌نفسه کار نامشروع و ناپسندی است. به همین دلیل هم شیخ از این کار بعداً دست بر می‌دارد. اما رفتن «پیر ما» از مسجد به میخانه، که معنایی کاملاً رمزی دارد، نه تنها کار ناپسندی نیست، بلکه مهم‌ترین و حیاتی‌ترین گام در راه توحید است» (همو، 54). بنابراین ارتباط «پیر ما» با «شیخ صنعان» از نظر استاد پورجوادی منتفی است، به همین سبب، وی به جست‌وجو در اشعار شاعران پیش از حافظ پرداخته تا برای صحت و سقم نظر خویش شاهدی بیابد.
ظاهراً نخستین شاعری که از «مسجد و خمّار»، مفهومی عرفانی ارائه کرده، سنایی (متوفی 525 ق) است (همو،56؛ برای دیدن این ابیات، نک-: سنایی، 719). اما سنایی از پیری که حافظ به آن اشاره کرده –که از مسجد به میخانه می‌رود- سخنی به میان نیاورده است. ولی پس از او، عطار (متوفی 627 ق)، در چندین غزل، از موضوع رفتن پیری از مسجد به میخانه و یا خانه خمّار سخن به میان آورده و هویت او را آشکار کرده است. از جمله در غزلی، عطار داستان پیری را بازگو می‌کند که از حلقه مردان دین جدا شده و به اهل کفر می‌پیوندد. سپس درحال مستی، جام بر کف، به بازار می‌رود و مردم را نیز به سرخوشی فرا می‌خواند. مردم با دیدن این پیر، کمر به قتل او می‌بندند، پیر نیز نه تنها عذری نمی‌آورد، بلکه خود را گبر می‌خواند و از مردم می‌خواهد که او را به دار بیاویزند (پورجوادی، 56-57).
عطار، در ابیات پایانی غزل خویش، نام این پیر را آورده و به تأثیرپذیری خویش از سرگذشت او، در خلق این داستان اشاره کرده است؛ «قصه آن پیر حلّاج این زمان/ انشراح سینه ابرار شد // در درون سینه و صحرای دل / قصه او رهبر عطار شد» (برای دیدن این غزل، نک-: عطار، 193-194). همان طور که از این ابیات پیدا است، این پیر کسی نیست جز «حسین بن منصور حلّاج» (مقتول به سال 309 ق)، که نام او بیش از هر چیز، یادآور شطح مشهور «انا الحقّ» است. وی به سبب عقاید خود، محبوس و سرانجام به دار آویخته شد.
عطار در 4 غزل دیگر نیز به «پیر ما» اشاره کرده و ماجرای او را از رفتن از مسجد به میخانه، تا رسوایی و به دار آویخته شدن شرح داده است (نک-:پورجوادی، 60-61).
علاوه بر این، غزل‌هایی دیگری نیز در دیوان عطار هست که به جای پیر، خود شاعر، از مسجد به میخانه می‌رود. حافظ نیز در غزلی با مطلعِ «حافظ خلوت‌نشین دوش به میخانه شد/ از سر پیمان گذشت با سر پیمانه شد» (حافظ، 346)، همین مضمون را عیناً تکرار کرده و سرانجام نیز سرگذشتی شبیه حلّاج برای خود متصوّر شده است: «منزل حافظ کنون بارگه کبریاست/ دل بر دلدار رفت جان بر جانانه شد» (همان جا، نک-: پورجوادی، 61-62).
دکتر پورجوادی با توجه به شباهت مضامین اشعار حافظ و عطار و همچنین اشارات دیگری که در دیوان خود حافظ هست، به این نتیجه رسیده است که حافظ در سرودن بیت «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما...» به عطار نظر داشته و «پیر ما»، تصویری آرمانی از حسین بن منصور حلّاج است. شایان ذکر است که حافظ در بیت مشهورِ «گفت آن یار کزو گشت سر دار بلند/ جرمش آن بود که اسرار هویدا می‌کرد» (حافظ، 288) نیز، به حلاج و سرگذشت او اشاره کرده است.
پی‌نوشت:
1-این بیت در دیوان حافظ، تصحیح پرویز ناتل خانلری (ص346) به این صورت ضبط شده است: «منزل حافظ کنون بارگه پادشاست/ دل سوی دلدار رفت جان بر جانانه شد».
منابع و مآخذ: پورجوادی، نصرالله، «سابقه پیر ما در غزلی از حافظ»، جاویدان خرد، دوره جدید، شماره 3، تابستان 1388، ص51-65
روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید