بزرگترین ترانه سرای ایران در آتش یک عشق سوخت! / علی خدایی(روزنامه نگار)

1392/10/16 ۱۰:۲۴

سرگذشت ترانه و تصنیف در ایران، شاید سرگذشتی یکصد ساله باشد. یعنی از زمانی که تصنیف های کوچه و بازار و یا محافل و جشن های زنانه تبدیل شد به ترانه ها و تصنیف هائی که سرایندگان آنها طبع شعر داشتند و موسیقی نیز میدانستند. نه تنها موسیقی را می شناختند، بلکه با یک یا چند ساز نیز آشنائی داشتند و نوازنده آنها نیز بودند.

سرگذشت ترانه و تصنیف در ایران، شاید سرگذشتی یکصد ساله باشد. یعنی از زمانی که تصنیف های کوچه و بازار و یا محافل و جشن های زنانه تبدیل شد به ترانه ها و تصنیف هائی که سرایندگان آنها طبع شعر داشتند و موسیقی نیز میدانستند. نه تنها موسیقی را می شناختند، بلکه با یک یا چند ساز نیز آشنائی داشتند و نوازنده آنها نیز بودند. تا پیش از آن، مردم شعرهای ناقص با اوزان شکسته را که خود ساخته بودند می خواندند و یا بقول معروف "دم" می گرفتند. محتوای این ترانه ها گاه مضمون های روز داشتند. مثل فلان حادثه، قحطی، گرانی، مسخره کردن فلان فرد حکومتی و یا پدیده های نوظهوری که می دیدند، مثل ظهور نخستین اتومبیل ها در تهران:

ماشین مشدی ممدعلی

نه بوق داره نه صندلی

و گاه جنبه سیاسی، مثل تصنیف هائی که علیه شاه مستبد و کج کلاه قاجار (ناصرالدین شاه) مردم ساختند و بعد از ترورش در شاه عبدالعظیم بدست میرزا رضای کرمانی در کوچه ها خواندند و بقول خودشان "دم" گرفتند.

شادروان "یحیی آرین پور" در سه جلد کتاب کم نظیرش با نام "از صبا تا نیما" نکات تاریخی ماندگاری را دراین مورد جمع آوری کرده است.

سرگذشت تصنیف و ترانه ای که امروز ما می شناسیم و می شنویم، و در سالهای پس از انقلاب 57 شاهد سیر نزولی و سقوط آن در داخل و خارج از کشور هستیم، با سرگذشت علی اکبرخان شیدا پیوند خورده است. مثل سرگذشت نخستین تصادف دُرشکه با اتومبیل در تهران در سال 1305 که باعث مرگ جگر سوز "درویش خان" موسیقیدان و استاد آواز نوین در موسیقی ایرانی شد. به گورستان ظهرالدوله که رفتید، بر خاک او نیز گذری کنید.

شیدا را پدر تصنیف و ترانه ای می دانند که حالا همه ما با آن آشنا هستیم. نزدیک به 22 یا 23 ترانه ساخت و خود نیز روی آنها آهنگ گذاشت. این تصنیف ها و ترانه ها، بارها توسط مشهور ترین و بزرگترین خوانندگان شناخته شده ایران مانند قمر، بنان، شجریان، پوران، خاطره پروانه، پریسا و دیگران خوانده شده اند. پس از شیدا که عاشق ترین عاشق دوران خود بود و سرانجام نیز عاشقی کارش را به جنون کشاند، عاشقان آزادی و مشروطه، مانند عارف قزوینی با ترانه های میهنی به این عرصه ورود و ظهور کردند و سپس ملک الشعرای بهار و دیگران و دیگران تا رسیدیم به دهه شکوفائی تحسین برانگیز ترانه در ایران در دو دهه 1340 و 1350 که حیف است اگر در این عرصه از بیژن ترقی، اسماعیل نواب صفا، تورج نگهبان و... سپس ایرج جنتی عطائی، شهریار قنبری، اردلان سرفراز و ... نام نبریم. آنها روی آهنگ هائی که بزرگانی چون صبا، مرتضی محجوبی، حسین یاحقی، علی تجویدی، پرویز یاحقی، بدیعی، خرم و ... خلق کردند، ترانه ساختند. این ترانه ها را خوانندگان بنام آن دوران خواندند. از آنجا که هدف از این یادداشت کوتاه شرح سرگذشت ترانه و آهنگسازی در ایران نیست و در تخصص من هم نیست، تنها خواستم اشاره ناقص بالا را کرده باشم تا بنویسم:

یکی از ترانه ها و یا تصنیف های دلنشین و عاشقانه علی اکبرخان شیدا را در سالهای اخیر که جمهوری اسلامی به جنگ 30 و چند ساله با صدای زنان ایران ادامه میدهد، یک خواننده ازبک به سبک قمرالملوک وزیری و پریسا خوانده است. در حقیقت، بانگ خوشی که باید از ایران بر می خاست و تردید ندارم که برخواهد خاست، فعلا از ازبکستان برخاسته!

شتابزده، بنویسم و حجت را بر خود تمام کنم :

علی اکبر شیدا، در آتش عشق زنی (از ایرانیان کلمی) بنام "مرضیه" آنقدر سوخت تا سرانجام کارش به جنون کشید. شماری از ترانه ها و ساخته های او متاثر از همین عشقی است که دودمان شیدا را بر باد داد!

و باز، بنویسم که خواننده، همیشه یکی از سه ضلع آن آوائی است که می شنوید. ای بسا ترانه سرا و آهنگساز، نقش مهم تر و برجسته تری در آن چه که می شنوید داشته باشند. چرا هر گاه صدائی را به اشتراک می گذاریم، از پی جوئی و نوشتن نام ترانه سرا و آهنگساز غفلت می کنیم؟