پزشکی اسلامی در دوره میانه / قربان بهزادیان‌نژاد

1394/7/5 ۰۹:۵۴

اسلام در شبه جزیره عربستان ظهور کرد؛ با محیطی نسبتاً ساده و قواعد و رسومات خاص خود؛ و خیلی زود و با سرعت حیرت‌آوری بخش بزرگی از جهان را در نوردید؛ گسترشی که از یک سو مرزهای جغرافیایی را درهم ریخت و حکومت اسلامی را بر آنها مستولی می‌ساخت و از سوی دیگر با تغییر در رویکردها و نگرش‌ها به جهان هستی براساس آموزه‌های اسلامی، یک منظومه معنایی را شکل می‌داد که همه شئون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، علمی و… را تحت تأثیر قرار می‌داد؛ بدین‌سان استعداد و زمینه‌ای خلق می‌کرد که پی‌ریزی و تکامل تمدن نوینی را در پی‌داشت؛ تمدنی که در دوره میانه درخشندگی و بالندگی خیره‌کننده داشت

اسلام در شبه جزیره عربستان ظهور کرد؛ با محیطی نسبتاً ساده و قواعد و رسومات خاص خود؛ و خیلی زود و با سرعت حیرت‌آوری بخش بزرگی از جهان را در نوردید؛ گسترشی که از یک سو مرزهای جغرافیایی را درهم ریخت و حکومت اسلامی را بر آنها مستولی می‌ساخت و از سوی دیگر با تغییر در رویکردها و نگرش‌ها به جهان هستی براساس آموزه‌های اسلامی، یک منظومه معنایی را شکل می‌داد که همه شئون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، علمی و… را تحت تأثیر قرار می‌داد؛ بدین‌سان استعداد و زمینه‌ای خلق می‌کرد که پی‌ریزی و تکامل تمدن نوینی را در پی‌داشت؛ تمدنی که در دوره میانه درخشندگی و بالندگی خیره‌کننده داشت؛ به گواهی همه تاریخ‌نگاران این درخشش نه از آن رو است که در قرون وسطا جز جهل و خرافه در بخش وسیعی از جهان هیچ روشنایی امیدوار کننده‌ای دیده نمی‌شود بلکه واقعیتی است که نسبت به تمدن‌های باستان بسیار و پیش از خود برجستگی آشکاری دارد؛ و بر تمدن‌ها و دوره‌های بعدی نیز اثر عمیقی برجای گذاشته است؛ از این رو، مطالعه علل و عوامل بروز، گسترش و افول این تمدن از موضوعات بسیار جالب و بحث برانگیز نه تنها در جهان اسلام که در تمام گیتی شده است؛ این جاذبه تحقیقاتی، هم در کلیت تمدنی و تاریخی آن و نیز در اجزاء و مولفه‌های آن جلوه‌گر می‌باشد.

بدون تردید مقوله سلامت، پزشکی و بهداشت عمومی در تمامی تمدن‌های عالم یکی از عناصر اصلی و پایه‌ای بوده است؛ و در بررسی‌هایی که برای روشن شدن ابعاد هر جامعه متمدنی صورت می‌گیرد پزشکی از دو منظر: اول فرایندها و نهادهایی که برای سلامتی به ارایه خدمت می پردازند؛ دوم حاصل و دستاوردهای نهایی این خدمات که در قالب شاخص‌های کلانی چون امید به زندگی، قد و سلامت و… مورد توجه قرار گرفته است. برای دستیابی به چنین اطلاعاتی، تخصص‌ها و شیوه‌های مطالعاتی گوناگون مانند باستان‌شناسی، انسان‌شناسی، آرکئوپاتولوژی و… به کار می‌روند تا همراه با تاریخ‌نگاری کلاسیک تصویر روشن‌تری از مقاطع مختلف زمانی ارایه کنند؛ موضوعی که بحث کتاب حاضر است و نویسنده کوشیده از چنین منظری تاریخ پزشکی اسلامی دوره میانه را کنکاش نماید و چشم‌انداز کلی مطرح کند؛ و خود اذعان نماید که در زمینه جایگاه پزشکی و فراز و فرودهای آن در جوامع اسلامی در آغاز راه می‌باشیم؛ بدین‌سان و بر مبنای مطالب پیش گفت توجه به برخی ابعاد کتاب حایز اهمیت است از جمله:

۱٫ گمان می‌رود مقدم بر هر بحث و نظری، روشن‌شدن مفهوم پزشکی اسلامی در کتاب ضروری است؛ خوانندگان بخوبی واقفند که کاربرد ترکیبی مانند پزشکی اسلامی، طب سنتی و… ابداع جهان معاصر است و در گذشته‌ها به ویژه سده‌هایی که این کتاب با تکا، به اسناد، شواهد و مدارک معتبر به بحث درباره پزشکی آن دوران می‌پردازد، چنین واژگانی به کار نمی‌رفته‌اند؛ به عبارت دیگر، چنین تقسیم‌بندی‌هایی در زمانی شکل گرفت که جهان اسلام، کشورهای مستعمره و عقب‌مانده در مواجهه با پزشکی مدرن و مطالعه وضعیت علمی و سلامتی کشورهای خویش به نوعی خودآگاهی در برابر غرب و پزشکی مدرن یا شیمیایی دست یافتند؛ و درصدد برآمدند به داشته‌ها، تاریخ و افتخارات خود متکی باشند؛ از رهگذر آن در صدد احیای آن برآیند؛ یا اعتماد به نفس کاذبی در جامعه‌های خود ترویج نمایند؛ و یا هویت جمعی را بر آن بنا نهند و … پس منظور نویسنده از کاربرد این واژه چیست؟ به یقین نویسنده بر آنچه در جهان اسلام برای تصاحب این پیشینه در جریان است وقوف کامل دارد، و برای آن که بحث‌هایی بعضاً سیاسی و مخرب به مطالعه دقیق تاریخی راه نیابد دو واژه اسلامی و عربی را معادل دانسته و سعی می‌کند واژه اسلامی را برای موضوع مطالعه خود انتخاب کند، گزینشی که در بدو امر متناقض و نادقیق می‌نماید و در واقع چنین نیست؛ به هر حال در این انتخاب حوزه جغرافیایی جهان اسلام و نوشته‌هایی که به زبان عربی به نگارش درآمده‌اند، مدنظر نویسنده است.

۲٫ نگاه به جغرافیای تاریخی در جهان اسلام، تصویر روشنی از تنوع و گوناگونی نژادی، قومی، مذهبی، فرهنگی، اقتصادی، بوم‌شناختی و … بسیار گسترده‌ای را نمایان می‌سازد؛ طیف نمایی که در همه ابعاد زندگی اجتماعی و از جمله پزشکی و بهداشت در این سرزمین‌ها، دیده می‌شود؛ سه ضلعی طیفی که یک راس آن عقل‌اندیشی محض و اتکاء به اندیشه‌های علمی و فلسفی، و راس دیگری که جمود و تحجر، باورمندی و پای‌بندی به طلسم و جادو؛ و بالاخره راس دیگر آن مومنانی که برداشت‌های خود از آموزه‌های دینی برگرفته از قرآن و حدیث را اصل می‌خوانند؛ و در این میان دهها (و شاید صدها) ترکیب اندیشگی، عملی (درمانی) و پیشگیرانه‌ای پدید آمده است؛ که درباره منشا اولیه و تحول تدریجی آنها تا زمان ظهور اسلام بحث‌های گوناگونی وجود دارد. بدین سان سؤال اساسی که کتاب حاضر درصد پاسخگویی به آن است نمایان می‌گردد که پزشکی اسلامی چیست؟ و یا با دقت بیشتر پزشکی در که جامعه اسلامی شکل گرفت، رواج یافت و توسعه پیدا کرد کدام است؟ آیا اسلام به یکی از این نحله‌های پیشین (باستانی) صحه گذاشته است؟ آیا همه آنها را در یکجا گرد آورده است؟ و یا رویکرد گزینشی به همه آنها داشته است؟ و یا تمامی این‌ها را به کناری نهاده است و خود بنیانی دیگر درافکنده است؟ و شاید از این پرسش‌های مهم، سؤال بنیادی‌تر این باشد که اسلام به سلامت، بیماری، درمان و پیشگیری چگونه می‌اندیشد؟ و چه باوری را ترجیح می‌نماید؛ و بالاخره در گذر زمان و تحولات گسترده و فراوانی که در جامعه اسلامی به وقوع پیوست در پزشکی و بهداشت چه تغییراتی ایجاد گردید؟… این‌ها شماری از پرسش‌هایی هستند که فصول مختلف کتاب به آنها به اجمال پاسخ می‌گوید.

۳٫ در تاریخ علم به ویژه تاریخ پزشکی آمیختگی اعتقادات، افسانه با پدیده‌های تاریخی، تخیل‌های علمی زمانه با واقعیت‌های علمی آنچنان گسترده و عمیق است که روشن کردن و متمایز ساختن مرز آنها برای محقق بسیار دشوار و در عین حال بسیار حائز اهمیت می‌باشد؛ این دشواری از علل و عوامل گوناگونی ناشی می‌گردد: الف) عقاید و باورهای دینی و از جمله دین مبین اسلام در طول تاریخ توسط مخالفان و باورمندان مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است؛ و در این میان مومنان به مذاهب، فرق و نحله‌های مختلف فکری تبیین و تفسیرهای مختلفی از آیات قرآن و احادیث مرتبط با پزشکی و بهداشت ـ که شمار آنها کم نیست ـ ارائه کرده‌اند. برای مثال می‌توان به احادیثی که از پیامبر(ص) درباره طاعون وارد شده و از زمان خلیفه دوم عمر تاکنون موضوع بحث متکلمان، فقیهان و پزشکان بوده اشاره کرد.

ب) افسانه، اساطیر، جادو و جادوگری با اعمال و درمان‌های خارق‌العاده عجین است، و افزون بر این‌ها، اساطیر ملل مختلف مشابهت‌ها و ریشه‌های مشترک بسیاری دارند؛ و بعضاً تاریخ‌نگاران با روایت کردن آنها به برداشت‌ها و استنباط‌های عملی شتابزده‌ای دست یازیده‌اند، اگر نگوییم پذیرش آنها روزی به دلیل احتیاج داشته است امروزه رد آنها با وجود بدیهی بودن، سخت محتاج برهان و دلیل است.

ج) آمیختگی واقعیت‌های علمی با تخیل‌ها و خودستایی‌ها؛ تردیدی نیست که در هر دوره و زمانه‌ای تخیل علمی با تخیل علمی منشا زایش‌های علمی، کشف‌ها و فرآوری‌ها بوده و خواهد بود، و در جهان اسلام با تنوع گسترده جغرافیایی وسیع در نقل قول‌هایی که در هر گوشه‌ای ازاین سرزمین پهناور از دیگر سوی آن مطرح می‌شد، امکان چنین درهم رفتگی‌هایی هست. افزون بر این‌ها، بسیاری از نوشته‌های افراد درباره خود و یا دیگران با چنان غلوی آمیخته است که داوری درباره اصل موضوع را با مشکل مواجه می‌سازد، در اسناد و منابع گوناگون درباره ابزارهای جراحی انجام بعضی اعمال جراحی، اثربخشی برخی از معالجات، و یا آنچه که افرادی مانند ابن نفیس، ابن‌سینا و … درباره خود نوشته‌اند، نمونه‌هایی روشنی از چنین دشواری‌هایی می‌باشد.

بهرحال، این کتاب در بسیاری از موضوعاتی که مطرح کرده است با چنین مشکلی رودررو بوده و تلاش کرده با مراجعه به اسناد و مدارک معتبرتر به واقعیت موضوع نزدیک‌تر شود و آنجایی که تا زمان نگارش چنین اسنادی در دسترس نبوده با قراین علمی از دیگر منابع زمینه‌ را برای آن که خواننده نسبت به مطلب به رویکردی دست یابد و نه آن که به داوری و باوری برسد، فراهم آورده است.

۴٫ اعمال پزشکی (صرف از نظر علم پزشکی و مکاتب مختلف آن) در هر جامعه‌ای پدیده فرهنگی و اجتماعی است؛ و این معنا در جامعه اسلامی و در میان مسلمانان برجسته‌تر می‌‌باشد؛ به عبارت دیگر عمل پزشکی در جهان اسلام برآمده از تفکرات و تحولات اندیشه‌ای است و خود بسیار پویاست و از دیگر سو شکل‌دهنده بسیاری از پدیده‌ها و رفتارهای اجتماعی است. برای توضیح این مسأله نمونه‌های تاریخی بسیار فراوانی را می‌توان برشمرد از جمله این که چگونه گفتمان‌های پزشکی تحت تاثیر نحله‌های فکری معتزله و اشاعره قرار می‌گیرند و یا این که مشکلاتی که در فرایند همه‌گیری بیماری‌های ویرانگری چون طاعون، وبا و … در جامعه بوجود می‌آید، مفسران و متکلمان را به بازخوانی اندیشه‌هایشان وامی‌دارد. افزون بر اینها، نهادهای ارائه‌دهنده خدمات درمانی و بهداشتی مانند بیمارستان، حمام، غسالخانه و نیز تامین اجتماعی مانند ارائه کمک به بازتوانی معلولان، بیماران، ساختمان پناهگاه برای دیوانگان و … در کنار مدرسه، مسجد، جزء حداقل‌هایی است که الزاماً در هر شهری در برخی از دوره‌ها و حکومت‌ها مانند دوره سلجوقی‌ها و عثمانی‌ها به آن اهتمام شده است. بدین سان می‌توان دریافت که چرا تدوین این کتاب بیشتر بر رویکرد اجتماعی استوار است و چه مزیتی بر نگاه علمی خاص دارد.

۵٫ تاریخ نگاری پزشکی در ایران و جهان اسلام از دو کلیشه‌سازی که به مذاق مردم عادی جامعه خوش می‌آید برخوردار است؛ یکی افسانه‌سازی‌ها از پیشرفت‌ها، سرآمدی و تاثیری که در جامعه علمی پزشکی جهانی بر جای گذاشته است؛ ادعایی که غالباً بدون منبع، و یا عدم انطباق درست متون قدیم با مبانی علم جدید، ایجاد شده است؛ به عبارت دیگر مطالعات تطبیقی که غالباً به صورت بسیار سطحی صرفاً برخی ابعاد یک مسأله را مدنظر قرار داده و دیگر وجوه موضوع را به فراموشی سپرده است، و دیگری تکرار یافته‌ها و تاریخ بعضی از موضوعات نظیر درمان با خوراکی‌ها.

در حالی که این کتاب در صدد است به طرح بعضی از مباحث نظیر نقش زنان در پزشکی، درمان‌های خانگی (و مسائل مهم‌تری چون) نهادسازی؛ مراکز ارائه خدمات پزشکی یا بازار خدمات درمانی و نیز مراقبت سلامتی در مناطق روستایی و کم‌جمعیت بپردازد.

روزنامه اطلاعات