روان را چو دانش به شایستگی / ابوالفضل خطیبی

1394/6/21 ۱۰:۰۰

طی دو قرن گذشته در زمینه شاهنامه‌پژوهی و تصحیح متن آن، پنج نقطه درخشان دیده می‌شود: یکم، در 1829م تِرنِر ماکان نخستین بار چاپ کامل شاهنامه را در چهار جلد در کلکته منتشر کرد؛ دوم: ژول موهل پس از سال‌ها پژوهش در نسخه‌های شاهنامه متن اصلی و ترجمه فرانسوی آن را در فاصله سال‌های 1838-1878م انتشار داد؛ سوم، در1920م چاپ دوم کتاب حماسه ملی ایران، نوشته تئودور نولدکه، ایران‌شناس برجسته آلمانی به چاپ رسید

نگاهی به پژوهش‌های شاهنامه‌شناسی «خالقی مطلق» در زادروز هفتاد و هشت سالگی‌اش

طی دو قرن گذشته در زمینه شاهنامه‌پژوهی و تصحیح متن آن، پنج نقطه درخشان دیده می‌شود: یکم، در 1829م تِرنِر ماکان نخستین بار چاپ کامل شاهنامه را در چهار جلد در کلکته منتشر کرد؛ دوم: ژول موهل پس از سال‌ها پژوهش در نسخه‌های شاهنامه متن اصلی و ترجمه فرانسوی آن را در فاصله سال‌های 1838-1878م انتشار داد؛ سوم، در1920م  چاپ دوم کتاب حماسه ملی ایران، نوشته تئودور نولدکه، ایران‌شناس برجسته آلمانی به چاپ رسید که نقطه عطفی در پژوهش‌های شاهنامه‌شناسی است. چهارم، در میانه قرن بیستم میلادی تصحیح شاهنامه با روش و نسخه‌های جدیدی در اتحاد جماهیر شوروی سابق، زیر نظر برتلس  و عبدالحسین نوشین به انجام رسید  و مجلدات 9 گانه آن از سال 1960 تا 1971م در مسکو انتشار یافت. اما در سال 1366ش با انتشار نخستین جلد از تصحیح استاد گرانمایه ما دکتر جلال خالقی مطلق در نیویورک، نقطه عطفی در تصحیح انتقادی متن شاهنامه پدید آمد و از آن پس دگرگونی‌های مهمی در مسیر شاهنامه‌شناسی رخ نمود. این تصحیح در 8 جلد، نخست در نیویورک و سپس در فاصله سال‌های 1386 تا 1389ش متن کامل آن همراه با سه جلد یادداشت‌های توضیحی بیت‌ها در مجموع در 11 جلد در تهران انتشار یافت. ایشان برای نخستین بار کهن‌ترین نسخه شاهنامه، یعنی فلورانس 614 ق را در نیمه اول شاهنامه اساس تصحیح قرار داد و گذشته از این، از 14 نسخه دیگر که نسخه‌های کهن و معتبری نیز در میان آنها بود و تا آن زمان در هیچ تصحیح دیگری استفاده نشده بود، بهره برد. از ویژگی‌های مهم این تصحیح، ثبت دقیق همه نسخه‌بدل‌ها در پانوشت و اتخاذ شیوه نوینی در تصحیح متن بود. در این تصحیح برخلاف چاپ‌های ماکان و موهل، به سبب وجود نسخه‌بدل‌های انبوه، روش کار مصحح مشخص شده است. مصحح بر خلاف چاپ مسکو در تصحیح متن، مکانیکی عمل نکرده است که آنچه در نسخه اساس او بود، همان را در متن بنهد یا اگر بیتی نبود، آن بیت را به پانوشت ببرد. روش او، تحقیقی است، بدین معنی که مصحح در عین توجه به نسخه اساس، از همه امکانات تصحیح سود جسته است؛ از آن جمله‌اند: توجه به بیت‌های منقول از شاهنامه در متون مختلف فارسی و توجه به ساخت‌های مشابه در جای جای شاهنامه و نیز در متون فارسی معاصر فردوسی و  توجه به روایات مشابه شاهنامه در متون فارسی و عربی که مانند شاهنامه با میانجی یا بی‌میانجی منبعث از خدای‌نامه بودند. تصحیح استاد دو ویژگی مهم دیگر نیز دارد: یکی اینکه با دقت، قطعات و بیت‌‌های الحاقی شاهنامه را از متن اصلی کنار گذاشته است؛ دیگر اینکه، استاد ما از همان آغاز کار، جستارهای فراوان درباره مسائل گوناگون شاهنامه‌شناسی نوشته است و اینک در پرتو همین نوشته‌ها، نقاط تاریک و مبهم متن شاهنامه را روشن‌تر می‌بینیم. شاهنامه‌های ماکان و موهل و مسکو هیچ یک شرح بیت‌ها را ندارند و کتاب نولدکه فقط پژوهش است، اما او نخستین مصححی است که هم متن شاهنامه را تصحیح انتقادی کرده است و هم در متن آن پژوهیده و بیت‌ها را شرح داده است.

دیروز (بیستم شهریور) زادروز استاد نازنین ما بود و در این روز فرخنده، این شاگرد کوچک چه تواند گفت جز اینکه تندرستی و طول عمر برای آن گرانمایه‌مرد آرزو کند: «همیشه بزی شاد و روشن‌روان».

ابوالفضل خطیبی، عضو هیأت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

روزنامه ایران