1394/6/18 ۰۹:۵۰
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی دانشمند نامدار ایرانی در 362ق. زاده شد. غضنفر تبریزی، یکی از شیفتگان بیرونی، بر اساس زایچه‌ای که برای وی یاد کرده، تولد ابوریحان را سحرگاه پنجشنبه سوم ذیحجه 362ق مطابق با 16 شهریور 342 یزدگردی و 4 ایلول 1284 اسکندری (4 سپتامبر 973 میلادی یولیانی) آورده است. اگر بخواهیم این روز را به تقویم هجری خورشیدی تبدیل کنیم 18 شهریور 352 هجری خورشیدی به دست می‌آید. اما امروزه به دلیل اشتباهی در تبدیل تقویم، زادروز او به اشتباه 13 شهریور انگاشته شده است.
1042 سال از زادروز «ابوریحان بیرونی» گذشت
بیرونی از نظر شیوه پژوهش بسیار پیش‌تر از روزگار خود بود. وی بر زبان‌های فارسی و عربی تسلط کامل داشت و گویا زبان سانسکریت نیز می‌دانست. افزون بر این به نظر می‌رسد که با زبان‌های یونانی و سریانی نیز به‌اندازه رفع نیازهای خود آشنا بود. این توانایی‌ها در کنار پژوهش‌های ژرف وی در تاریخ (بویژه تاریخ علوم) و تسلطش بر نظریه‌های علمی زمان خود سیر تکاملی آنها، وی را قادر ساخت تا از هر گونه آگاهی که به دستش می‌رسید بهره فراوان گیرد. توجه ویژه بیرونی به تاریخ، دیدگاه انتقادی او نسبت به اسناد مورد استفاده و دقت در تصحیح این اخبار، نوشته‌های وی را در زمره مهم‌ترین منابع پژوهش و بررسی در آثار پیشینیان و معاصران او، قرار داده است. وی حقیقت را تنها در گفته‌ها و نوشته‌ها نمی‌جست و به آزمودن آزمودنی‌ها و مشاهده مستقیم پدیده‌های طبیعی بسیار علاقه‌مند بود.
ابوریحان از نخستین دانشمندان دوره اسلامی است که به پژوهش‌های محض پرداخت. تحقیقات وی درباره احکام نجوم، که خود همواره معتقدان بدان را نکوهش می‌کرد و نیز پژوهش‌های وی درباره آداب و رسوم ملل مختلف، از بارزترین و نخستین نمونه‌های پژوهش‌های محض در جهان اسلام به شمار می‌رود.
سیمای ابوریحان در آیینه سخنان خود او
ابوریحان به رغم همه زحماتی که در کسب دانش کشیده، همه جا خود را خادم علم می‌داند و به خدمت علم از روزگار کودکی افتخار می‌کند. اما برترین جنبه شخصیت او، دیدگاهش نسبت به کسب دانش است که در دو اثرش مقاله فی سَیرِ سَهْمَی السَّعادَه و الغَیبِ و پاتنجلی آمده. به نظر بیرونی، هر دانشی به ذات خویش نیکوست و جوینده را لذتی پیوسته و بی‌پایان عطا می‌دارد. دانشمند تنها به هنگام جست‌و‌جوی حقیقت از کار خود لذت می‌برد و چون به حقیقت دست یافت و بر آن احاطه پیدا کرد دیگر لذتی در این دانایی وجود ندارد. پس اگر به هنگام دانستن چیزی لذتی برای جوینده حاصل می‌شود بدان سبب است که یافتن حقیقت نشانه جست‌و‌جویی درست و کامل است! چنین فردی دانسته‌های خود را مایه فخر فروشی به دیگران نخواهد دانست. زیرا به نظر او مهم پرسیدن و جست‌و‌جو کردن است نه دانستن!
وی پیوسته کسانی را که در مورد تحقیقات علمی تنها به این نکته که «در آن چه سود است؟» توجه دارند به باد استهزاء می‌گیرد و بر آن است که انسان نباید با گفتن «الله اعلم» (= خدا می‌داند) نادانی خود را توجیه کند. دلبستگی بیرونی به پژوهش چندان است که فعالیت‌های سیاسی خود در روزگار خوارزمشاهیان آل مأمون را «مایه رشک نادانان و دلسوزی خردمندان» برمی‌شمرد.
تأثیر ابوریحان بر دانشمندان بعدی
یکی از نکات جالب توجه تأثیر نسبتاً اندک بیرونی بر دانشمندان بعدی است. در واقع تأثیر ابوریحان بر سیر اندیشه علمی در مقایسه با تأثیر ابن سینا بسیار ناچیز بود، در حالی که آثار ابوریحان چه از نظر اصالت و چه از نظر شیوه علمی دست کم از نظر پژوهشگران روزگار ما، بسیار برتر از آثار ابن سینا بود. اما ابن سینا در بیشتر سال‌های فعالیت علمی خود در دربار آل بویه به سر برد که به دانش و دانشوران و بحث‌های علمی بهای بسیار می‌دادند و آزاداندیشی در روزگار آنان رواج بسیار داشت. در حالی که بیرونی بجز نزدیک به یک سالی که در ری به سر برد، هرگز به محدوده آل بویه قدم نگذاشت و نیمه دوم عمر یا دوران بهره‌وری علمی خود را در دربار سلاطین متعصب غزنوی گذراند که با هر گونه آزاد اندیشی به سختی مقابله می‌کردند. از سوی دیگر حکومت غزنوی با شکست سنگین سلطان مسعود از سلجوقیان، از قدرتی بی‌همتا به امارتی محلی تنزل یافت و ناگفته پیداست که بیرونی به عنوان برجسته‌ترین دانشمند این دربار، نمی‌توانست همچون ابن‌سینا که در حکومت آل بویه و آل کاکویه سمت وزارت داشت، بر سیر تکاملی نظریات علمی تأثیر گذارد. البته از میان آثار ابوریحان «الجماهر فی الجواهر» و تا حدی تحقیق «ماللهند» را باید از این قاعده مستثنی دانست. زیرا کتاب نخست تقریباً الگوی همه آثار گوهرشناسی شرق جهان اسلام قرار گرفت و بسیاری از تاریخ‌نگاران دوره اسلامی نیز هنگام پرداختن به هند از کتاب تحقیق ماللهند بیرونی بهره گرفته‌اند.
روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید