حماسه‌سرایی در جهان / ژرار شالیان - ترجمه دکتر علی‌‏اصغر سعیدى - بخش سوم

1394/6/11 ۰۹:۰۹

اشاره: در بخش نخست این نوشتار گزیده‌ای از حماسه‌های مللی همچون بابل، هند، اسلاوها و یونان مطرح شد. در ادامه به موارد دیگری اشاره شده که در پی می‌آید.حماسه‌سرایی در جهان / ژرار شالیان - ترجمه دکتر علی‌‏اصغر سعیدى - بخش سوم

اشاره: در بخش نخست این نوشتار گزیده‌ای از حماسه‌های مللی همچون بابل، هند، اسلاوها و یونان مطرح شد. در ادامه به موارد دیگری اشاره شده که در پی می‌آید.

ایران

کتاب شاهنامه فردوسى (قرن هفتم و هشتم میلادى)، این اثر بس عظیم و باشکوه، سرتاسر این منطقه پهناور را تحت‌الشعاع تأثیر شگفت‌‏انگیز خود گرفته است. شاهنامه را نباید خلاصه کرد. سالها پیش، ‌هانرى ماسه فهرست مطالب آن را در ۴۵ صفحه از کتابى که عنوانش «فردوسى و حماسه ایرانى» بود و در سال ۱۹۳۵ منتشر شد، بازشمرد.

شاهنامه با وصف آفرینش عالم آغاز می‌‏شود و با سقوط سلسله ساسانى و غلبه اعراب (۶۴۲م) پایان می‌‏یابد. این کتاب را می‌‏توان به سه دوره ویژه تقسیم کرد: دوره اول، بخش مربوط به مبارزه براى ساختن زیربناى امپراتورى و دفاع از موجودیت آن، که مفصل‌‏ترین و در عین حال عالیترین اثر حماسى جهان همین بخش است. سلسله‌‏هاى پی‌‏درپى پادشاهان، و تقسیم جهان در آغاز میان سه فرزند فریدون، پادشاه بنیادگذار: سلم (شاه مغرب زمین)، تور (شاه توران، ترکستان و چین) و ایرج (شاه ایران و عراق). به دنبال همین تقسیم است که تقابل مداوم میان توران (آن سوى جیحون) و ایران آغاز می‌‏شود: مخالفت و زد و خورد دیرین چادرنشینان خانه به دوش، با مردم یکجانشین همیشه ثابت (سالها پس از زمان حیات فردوسى، یعنى از آغاز سال ۱۵۱۴م این جنگ و جدال به ‌‏صورت رقابت مداوم، میان امپراتورى عثمانى و ایران و تهدید عمده‌‏اى علیه ایران عهد صفوى ظاهر می‌‏گردد). تعدادى از نامهایى که در بخش اول شاهنامه ذکر شده، در اوستا، کتاب مقدس ایران پیش از اسلام هم آمده است.

به‌تدریج در سیر حماسه، پهلوانانى ظاهر می‌‏شوند که خاستگاهشان سیستان و زابلستان (واقع در ایران شرقى) و افغانستان است: سام، زال، رستم و سهراب. در مقابله با توران که شاه آن افراسیاب نام دارد، تنها رستم است که پهلوان ملى ایران شناخته می‌‏شود. این پهلوان، از تمامى آزمونهاى دشوارى که بر سر راه خود با آنها درگیر است، پیروز و سربلند بیرون می‌‏آید و شاه ایران را که در چنگ تورانیان زندانى است، آزاد می‌‏کند و افراسیاب را شکست می‌‏دهد. شرح رزمى که در آن رستم، فرزند خود سهراب را، بدون آنکه او را بشناسد از پا درمی‌‏آورد، یکى از بخشهاى بسیار تأثرانگیز و بسیار پرهیجان شاهنامه است.

سیاوش، فرزند شاه ایران است و رستم مربى اوست. جهان‌‏پهلوان، سیاوش را شهسوارى کامل و تمام‌عیار تربیت می‌‏کند؛ اما این جوان قربانى تهمت دروغین نامادری‌‏اش می‌‏شود که درصدد فریب و جلب عشق گناه‌‏آلود وى بود. سیاوش آزمونى را که نشان‌‏دهندة بی‌‏گناهى کامل اوست، به سلامت و سرافرازانه پشت ‌‏سر می‌‏گذارد و از پدرش درخواست می‌‏کند که از گناه آن زن در وارد کردن چنان تهمت ظالمانه‌‏اى بر وى، درگذرد. ایران دوباره مورد تهدید تورانیان قرار مى‌گیرد. سیاوش براى گریز از وسوسه‌‏هاى هوس‌‏آلود شهبانو، از ساحت دربار دور می‌‏شود و فرماندهى دسته‌‏اى از سربازان ایرانى را به عهده می‌‏گیرد. او با تورانیان از در آشتى درمی‌‏آید و با یکى از دختران افراسیاب ازدواج می‌‏کند؛ اما این وصلت به شهادت سیاوش که در مظان اتهام خیانت قرار گرفته است، منتهى می‌‏شود.

انتقام و خونخواهى از این جنایت، به دست نسل بعدى صورت می‌‏گیرد. این واقعه، نبردهاى سخت و طولانى به دنبال دارد و در آن افراد بی‌‏شمارى درگیر می‌‏شوند و در بخشى از داستان، بیژن (پهلوان ایرانى) به دست دختر افراسیاب ربوده می‌‏شود. هر بار مداخله پیروزمندانه رستم، گره‌‏گشاى مشکل‌‏هاست. اوست که خاقان چین را دستگیر می‌‏کند و بعد از چیره شدن بر پهلوان تورانى، سپاه توران را شکست می‌‏دهد. عاقبت افراسیاب مغلوب شده، به‌‏ دست کیخسرو به کام مرگ سپرده می‌‏شود. کیخسرو شاه ایران رسالت خود را تمام و کمال انجام می‌‏دهد و چون به زوال و ناپایدارى مقام و منزلت دنیایى آگاهى کامل دارد، اریکه قدرت و فرّ پادشاهى را ترک می‌‏کند، و آرام و آهسته از صحنه خارج می‌‏شود. آنگاه در حالى که مردم در میان برف و طوفان به دنبال او می‌‏گردند، براى همیشه از نظرها غایب می‌‏گردد.

پس از آن داستان، نوبت به منظومه رزمى اسفندیار، فرزند شاه ایران می‌‏رسد که مردم این سرزمین را به کیش زردشتى درآورده است و پدرش او را براى بستن دستهاى رستم و آوردنش با آن حالت به حضور شاه، به سیستان می‌‏فرستد. میان شیر پیر و پهلوان جوان، که به حکم سرنوشت باید از میان برداشته شود، نبرد در می‌‏گیرد؛ اما اندکى بعد از شکست اسفندیار، خود رستم هم که قربانى خیانتى شده است، از صحنه حذف می‌‏شود و بدین‌‏ترتیب، دوران دلاوری‌ها و قهرمانی‌ها، با مرگ پهلوان پایان می‌‏پذیرد.

دوره دوم شاهنامه یادآور عظمت و برترى پرشکوه ایران است و در این بخش، درباره هخامنشیان و اسکندر و ساسانیان که حمله مجدد تورانیان را به ایران، به شکلى به خواننده القا می‌‏کند، مطالبى آمده است. بعد دوره سوم این کتاب آغاز می‌‏شود که فصل کوتاهى است و دوران زوال و تباهى شاهنشاهى را بازگو می‌‏کند و سرانجام با غلبه تازیان، این دوره هم به پایان می‌‏رسد.

حماسه‌‏اى که فردوسى در طول سى سال به نام شاهنامه آفرید، هم از نظر زمانى و هم از لحاظ مکانى، اثرى است بس عظیم و بسیار پرمحتوا که مطالب مندرج در آن سرتاسر قاره آسیا، از بیزانس گرفته تا چین و هند، همه جا را در بر مى‌گیرد و در میان آثار ادبى جهان، به‌‏‌‏حق، به عنوان شاهکارى شگرف و کم‌‏نظیر شناخته شده است.

در زبان فارسى، با الهام از وقایع سیستان، منظومه‌‏هاى رزمى دیگرى هم سروده شده است که نام بعضى از آنها به شرح زیر است: گرشاسپ‌‏نامه،بانو گشسب‌‏نامه،اثر شایان توجه برزونامه (داراى در حدود صدهزار بیت شعر و از لحاظ حجم برابر با شاهنامه)، بهمن‌نامه، جهانگیرنامه، سام‌‏نامه، فرامرزنامه، شهریارنامه (از قرن هفتم تا چهاردهم میلادى).

قهرمانان این حماسه‌‏ها، همگى انسانهاى خارق‌‏العاده و داراى قدرت معجزه‌‏آسا و ابزار فوق طبیعى هستند، و ماجراهایى که با آن روبرو می‌‏شوند، اغلب در هند یا در «مغرب» اتفاق می‌‏افتد. گوناگونى و زیادى ماجراى عجیب و غریب، گاهى به کیفیت و استوارى داستان لطمه می‌‏زند و در این زمینه، تنها شاهنامه فردوسى است که از هر نظر اثرى یگانه و بی‌‏همتاست. در میان حدود سى حماسه که از قرن‌هفتم تا هفدهم میلادى سروده شده، اسکندرنامه نظامى (قرن هفتم) از آثار ماندگار است.

اعراب

در میان منظومه‌‏هاى رزمى عرب، باید از آثار زیر نام برد: «رزمنامه هلالى» یا شرح ‌‏‌‏‌‏سرگذشت قبیله بنی‌‏هلال که یکى از قبایل عربستان مرکزى بود و فاطمیان مصر، در فتح سرزمین تونس (قرن دهم میلادى) و به دنبال آن، غلبه بر سرتاسر آفریقاى شمالى، افراد این قبیله را در صف اول لشکریان خود جاى داده بودند. «قصه عنتره»، جنگجوى افسانه‌‏اى دوره پیش از اسلام که پدرش یکى از امیران عرب، اما مادرش کنیزى سیاه بود. او در سایه شهامت و قهرمانی‌‏هایى که از خود نشان می‌‏دهد، آزادی‌‏اش را بازمی‌‏یابد و پس از ماجراهاى بی‌‏شمار، سرانجام به توفیق ازدواج با دخترعمویش «عبله» که یکدیگر را سخت دوست می‌‏دارند، نائل می‌‏شود.

اثر دیگر، «سیره بیبرس»‌‏هاست که مربوط به سالهاى متأخرتر، یعنى قرن پانزدهم میلادى است. البته بعضى از داستانهاى

«هزار و یک شب» هم حال و هواى داستانهاى حماسى را دارد.

ترکان

دده قورقوت، کهن‌‏ترین منظومه رزمى در زبان ترکى (ترکى اُغوز) شمرده می‌‏شود. دده قورقوت یا اوغوزنامه قازان بیک و دیگران، در قرن پانزدهم ساخته شده و حاوى دوازده داستان رزمى است که به نثر نوشته شده‌‏اند. مضمون کهن‌‏ترین داستانها، مربوط به دعواى اغوزها با پچنگ‌‏ها و قبچاق‌‏هاست و دسته‌‏هاى دیگرى از ترک‌‏زبانان ساکن در آسیاى مرکزى به دنبال پیروزى در این دعوا، اغوزها امپراتورى پردامنه اما بسیار کم‌دوام و کوتاه‌‏مدتى در آناتولى شرقى، واقع در جنوب غربى ایران، تشکیل می‌‏دهند (آق قویونلوها). هشت داستان دیگر که جنبه حماسى دارد، علاوه ‌‏بر ارتباط داستانها با بخشهایى از آسیاى مرکزى، شرح جنگ و گریزهای اغوزها علیه حکومت بیزانسى طرابوزان و گرجی‌‏ها و سایر اقوام است.

جمع و جورتر از دده قورقوت، داستان حماسى «کوراوغلو» است که درباره فرد راهزنى با آرمانهاى اجتماعى و مردمى ساخته شده و در میان ترکان آناتولى و مردم آذربایجان متداول و معروف است. کوراغلو سوار بر اسب جادویی‌‏اش، قیرآت و همراه با دارودسته خود، به هوادارى از فقیران و ضعیفان، با پاشاها، بیگ‌‏ها و سایر حاکمان فاسد، دائماًً در جنگ و ستیز است. این داستان که موضوعش به قرن‌پانزدهم مربوط می‌‏شود، به نثر روایت شده و جاى جاى، اشعارى متناسب با موضوع، شیرینى کلام را تکمیل کرده است. ابیات منظوم داستان کوراغلو را عاشیق‌‏ها، این نقالان دوره‌‏گرد حرفه‌‏اى، در آناتولى همراه با ساز و در آذربایجان همراه با دوتار به آواز خوش می‌‏خوانند. این‌‏گونه سنت مخالف‌‏خوانى، آن هم با توجه به استقبال و درک مردم کوچه و بازار، در دوران امپراتورى عثمانى تا قرن نوزدهم در گوشه و کنار این سرزمین مشاهده می‌‏شد.

روزنامه اطلاعات