کجاست فکر حکیمی و رای برهمنی / سعید حجاریان

1392/7/5 ۱۸:۱۳

من معتقدم که در این هشت سال مزاج دولت و جامعه از اعتدال خارج شده بود و خلط سودا بر بقیه اخلاط غلبه پیدا کرده بود. فی‏الواقع، هم دولت سودایی شده بود و هم جامعه. دولت که پاک به پریشان‏گویی افتاده بود و در عرصه اقتصاد به جای تولید، سوداگری غلبه پیدا کرده بود. جامعه نیز به خاطر مشکلات معیشتی و ناامیدی از نجات، به فکر امور معجزه‌گونه افتاده بود

1- «اعتدال» موضوعی است که برای نخستین بار بقراط بدان پرداخته است. به اعتقاد او، انسان دارای اخلاط اربعه است و اگر هریک از این خلط‌ها غلبه پیدا کند، مزاج آدمی از حالت اعتدال خارج می‏شود.

در خبر خیرالاُمور اَوساطُها

نافع آمد ز اعتدال اخلاطُها

گر یکی خلطی فزون شداز عَرَض

در تن مردم پدید آید مرض

من معتقدم که در این هشت سال مزاج دولت و جامعه از اعتدال خارج شده بود و خلط سودا بر بقیه اخلاط غلبه پیدا کرده بود. فی‏الواقع، هم دولت سودایی شده بود و هم جامعه. دولت که پاک به پریشان‏گویی افتاده بود و در عرصه اقتصاد به جای تولید، سوداگری غلبه پیدا کرده بود. جامعه نیز به خاطر مشکلات معیشتی و ناامیدی از نجات، به فکر امور معجزه‌گونه افتاده بود. به قول مولوی:

آن که روزی نیستش بخت و نجات

ننگرد عقلش مگر در نادرات

بنابراین لازم بود تا دولتی بر سر کار آید که مزاج را به اعتدال برگرداند. به قول شاعر:

مزاج دهر تبه شد از این بلا حافظ!

کجاست فکر حکیمی و رای برهمنی

واقعا دولت برگزیده باید به‌عنوان حکیم و طبیب، مشفقانه و باتدبیر، آهسته آهسته مزاج دولت و جامعه را به حالت اعتدال برگرداند.

2 - می‏دانیم که در مشروطیت، حزبی به نام «اعتدالیون» پا به عرصه گذاشت که به‌خصوص در مجالس اول و دوم نقش مهمی بازی کرد. اعتدالیون در برابر دموکرات‏هایی قرار داشتند که رادیکال بودند و در آن زمان حزب اعتدالیون توانست بخشی از نیروهای رادیکال را به خود جذب کند، حتی باقرخان و ستارخان که در تبریز از نیروهای رادیکال بودند، وقتی به تهران آمدند به این حزب پیوستند. من گمان دارم بعد از وقایع مشروطه به‌خصوص بعد از بمب‏گذاری‏ها و ترورهایی که از طرف احزابی چون «اجتماعیون عامیون» و گروه‏های خودسری چون «کمیته مجازات» به‌وجود آمد، حزب اعتدالیون توانست جبهه محکمی برای خود پیدا کند. به این معنا، شاید بتوان دولت اعتدالی فعلی را میراث‏خوارِ ماترکِ حزب اعتدالیون دانست. البته باید این نکته را اضافه کنم که حزب اعتدالیون بعدها به واسطه نفوذ عناصر فرصت‏طلب به سکویی برای پرتاب به قدرت دولتی تبدیل شد و توانایی خود را دیگر از دست داد. ملک‏الشعرای بهار در وصف اعضای این حزب می‏گوید: «در سایه طبع اعتدالی/ پیرایه مختصر گرفتند!». امیدوارم در دولت اعتدالی فعلی، چنین اتفاقاتی نیفتد.

3 -  دولت منتخب با شعار «تدبیر و اعتدال» به صحنه آمده است. یک وجه اعتدال، عقلانیت و تدبیر است. اساسا دولت در فرهنگ سیاسی، با عقل و عقلانیت آمیخته است. چون وظیفه دولت تعیین مصالح عمومی و حفظ منافع عامه در مقابل منافع خاصه است. مثلا هگل قله و ذُروه سیرِ عقل در تاریخ را دولت می‏داند. به این معنا که روح یا عقل در گذر از مراحل مختلف چه خانواده، چه جامعه مدنی و چه اقتصاد در اوج تکامل خود در دولت متجلّی می‏شود. به جز هگل، اندیشمندان دیگری چون ماکس وبر نیز معتقد بودند که عقلانیت سنجش‌گر خود را در بروکراسی دولتی پدیدار می‏سازد و اساسا بروکراسی نماد «عقلانیت هدف-وسیله‌ای» است. از این رو لازمه مملکت‏‎داری مصلحت‏اندیشی، تدبیر و تأمل است. پس به این معنا می‏توان گفت که دولت تدبیر و تأمل، دولت عقل است. آنچه که در شخصیت رئيس‏جمهور منتخب هم در پروسه انتخابات بروز و ظهور بیشتری داشت، این بود که وی منادی تدبیر و تأمل بود به‌طوری که با کمترین هزینه بیشترین سود را به دست آورد.

4 - البته در این میان مهم است تا نسبت دولت اعتدال را با دولت‏های قبل یعنی دولت تعدیل، دولت اصلاحات و دولت عدالت‏محور سنجید. من گمان دارم که دولت منتخب با دولت سازندگی که شعار تعدیل سرلوحه کارش بود، همپوشانی‏هایی دارد، چه به لحاظ وجهه، که هر دو رئيس‏جمهور به هم شبیه‏اند، چه به لحاظ کارگزاران، که در هر دو به کار گرفته می‏شوند و چه به لحاظ آرمان‏های اقتصادی. اما به گمان من، دولت فعلی آنقدر گزینه‏هایش کم شده که نمی‏تواند مانند دور اول دولت آقای هاشمی سیاست تعدیل را به پیش ببرد. یعنی، دولت عدالت کاری کرده که به‏شدت دست و پای دولت اعتدال را بسته و آن را به‏ناچار در مسیری انداخته که محال است به این زودی بتواند به آزادسازی و خصوصی‏سازی تن در دهد و سیاست‏های تعدیل اقتصادی را به پیش ببرد. در رابطه دولت اعتدال با دولت اصلاحات نیز همپوشانی‏هایی وجود دارد. آقای روحانی در شعارها و سخنرانی‏هایش نشان داده است که تا حدودی به مسائلی از قبیل آزادی مجامع صنفی، حقوق شهروندی، تنش‏زدایی و تساهل سیاسی اعتقاد دارد. گمان دارم که در کابینه‏اش هم از بعضی از اعضای دولت اصلاحات استفاده کند اما به نظر می‏رسد با دولت عدالت‏محور هیچ نسبتی نداشته باشد. چون کاملا در تخالف با آن رأی آورده است و حتی ادعا داشته که عده‏ای بدون بلیت سوار اتوبوس دولت شده‏اند که باید پیاده شوند. یعنی، ایشان کاملا به راندمان و بهره‏وری بها می‏دهد و نمی‏خواهد دولت حجیم، لَخت و ناکارآمدی داشته باشد. البته، این کارِ مشکلی است، چون بسیاری بند نافشان به منابع رانت‏های دولتی وصل است و قطع کردن هرکدام از آنها باعث دردسر خواهد شد.

5 -  در اینجا می‌خواهم هشداری را نیز به دولت اعتدال بدهم و آن اینکه ممکن است این دولت تحت فشارهای جانبی قرار گیرد و باید تلاش کند تا با تسامح در حالت اعتدال باقی بماند. باز به قول مولوی:

ساعتی میزان آنی، ساعتی موزون این

بعد از این میزان خود شو، تا شوی موزون خویش

به عبارت دیگر می‏خواهم بگویم که دولت منتخب باید شاقول باشد و نه آونگ. اگر بنا باشد آونگ باشد، هر سو که جاذبه مغناطیسی‏اش بیشتر باشد به آن سمت میل کرده و حالت از اعتدال خارج می‏شود. در واقع، معنی لغوی اعتدال که مترادف با moderation است، یعنی همین شاقول بودن و نه آونگ بودن