علوم انساني و اجتماعي / دكتر رضا داوري اردكاني - بخش هشتم

1394/4/14 ۰۷:۴۰

مهندسي و پزشكي در زندگي عمومي ضروري‌ترين و مفيدترين و مؤثرترين علومند و پس از آنها علومي كه به علوم پايه معروفند (قاعدتاً مراد از پايه بايد پايه و بنياد تكنولوژي باشد و اين قول با همه مقبوليتي كه دارد، ناظر به ظاهر تاريخ علم و تكنولوژي است) قرار مي‌گيرند، چنان‌كه جهان در اوايل دوران تجدد با اين علوم دگرگون شده است.

مهندسي و پزشكي در زندگي عمومي ضروري‌ترين و مفيدترين و مؤثرترين علومند و پس از آنها علومي كه به علوم پايه معروفند (قاعدتاً مراد از پايه بايد پايه و بنياد تكنولوژي باشد و اين قول با همه مقبوليتي كه دارد، ناظر به ظاهر تاريخ علم و تكنولوژي است) قرار مي‌گيرند، چنان‌كه جهان در اوايل دوران تجدد با اين علوم دگرگون شده است. در آن زمان علوم انساني وجود نداشته يا تازه در مرحله نشو و نما بوده است و تازه اكنون هم كه وجود دارد، مردم و حتي بسياري از درس‌خواندگان و بعضي از دانشمندان، كشور را به آن نيازمند نمي‌دانند.

اگر علم در جهان توسعه‌نيافته مظلوم است، علوم اجتماعي مظلوم مضاعفند. سخن اين بود كه جهان با علم دگرگون شده است. در اينكه طرح دگرگوني جهان از كجا آمده است، بحث نمي‌كنيم؛ ولي توجه داشته باشيم كه هندسه تحليلي دكارت و فيزيك گاليله و نيوتون نه صرف مباحث انتزاعي علمي، بلكه متضمن طرح ساختن و پرداختن جهان بود.

مشكل اين است كه چون در تجربه غربي كارسازي علوم رياضي و فيزيك و مكانيك و شيمي مسلم بود، جهان در حال توسعه نيز چنين پنداشت كه به صرف اقتباس اين علوم مي‌تواند راهي را كه غرب رفته است بپيمايد، غافل از اينكه آن علوم در جاي خود و تا حدودي در تناسب با فرهنگ جهان جديد پديد آمده و رشد كرده بودند. جهان متجدد غربي علم را با نظر به افق‌ جديدي كه پيش رويش گشوده شده بود و بر حسب توانايي‌ و نياز و استعداد بشر جديد پديد آورده بود، اما جهان توسعه‌نيافته علم آماده و آموختني را بي‌آنكه زمينه رشد و بسط و كارسازي‌اش فراهم باشد فرا گرفت و آن را براي طي مراحل پيشرفت و توسعه‌ كافي دانست و شايد فكر مي‌كرد كه آموختن اين علوم مقصود بالذات است.

جهان متجدد نگاهش به طبيعت مكانيكي بود؛ اما امور انساني را مكانيكي نمي‌دانست. جهان توسعه‌نيافته از تجدد تلقي مكانيكي را ديد و عالم انساني را هم يك امر مكانيك دانست و گمان كرد كه به صرف فراگرفتن علوم و فنون جديد، به همه آنچه غرب دارد خواهد رسيد.

حتي توجه نكرد كه اگر اين علوم كافي بود، كشورهاي جهان توسعه‌يافته و از جمله ژاپن اين همه به فلسفه و علوم انساني و اجتماعي توجه و اهتمام نمي‌كردند و كارهاي سياست و مديريت و سازماندهي را به عهده كساني نمي‌گذاشتند كه در اين علوم پرورده شده‌اند. ماترياليسم و ناتوراليسم جهان توسعه‌نيافته و متجددمآب در قياس با ماترياليسم جهان متجدد بسي خام‌تر و زمخت‌تر است و به اين جهت از عهده ورود در مرحله تحقيق علوم انساني و اجتماعي به خصوص در هنگامي كه جهان دچار بحران است به آساني برنمي‌آيد.

دانش و پژوهش

7ـ شايد بگويند نمي‌دانيم از توسعه آموزش علوم انساني و اجتماعي در يكي دو دهه اخير چه سودي عايد كشور شده است كه باز هم از نياز به اين علوم مي‌گويند. راست است كه علوم انساني به صورتي كه اكنون هست، شايد دردي از دردهاي كشور را درمان نكند، ولي چرا توجه نمي‌كنيم كه صرف آموختن براي قوام‌ يافتن و ريشه‌دار شدن يك علم كفايت نمي‌كند؟ چنان‌كه از آموزش علوم به طور كلي و از جمله علومي كه كاربردي محض‌اند نيز فايده‌اي كه بايد نمي‌بريم و بسياري از دانشمندانمان كه در دانشگاه هستند، مجال مشاركت چندان در توسعه علم و تكنولوژي و مديريت پيدا نمي‌كنند. گويي علوم پايه و مهندسي هم مثل فلسفه و ادبيات به زندگي عمومي و گذران آن كاري ندارند.

اشاره شد كه دانشمند در جهان كنوني و در نظام جامعه جديد جايي خاص دارد و بايد بتواند كار علم و پژوهش خود را پيش ببرد و اثر آن را به وجدان و تجربه دريابد. به اين جهت هر پژوهشي دانش را پيش نمي‌برد و مايه توسعه آن نمي‌شود. پژوهش اگر در جاي خود انجام شود و در نظام علم قرار گيرد، پژوهش است و اگر جز اين باشد، شايد اتلاف وقت يا در بهترين صورت تمرين پژوهش باشد. پژوهندگان در آغاز كار تمرين پژوهش مي‌كنند اما دوره تمرين بايد كوتاه باشد.

مي‌گويند و درست مي‌گويند كه علم با پژوهشهاي بنيادي پيش مي‌رود و پيداست كه پژوهشهاي بنيادي در ظاهر و در ابتداي امر كاربردي و توسعه‌اي نيستند و كاربرد ندارند، ولي چه مي‌كنيم كه بيشتر پژوهشهاي ما كاربردي است كه آنها هم بي‌سود يا كم‌سودند. قهراً در علوم اجتماعي هم مثل ديگر علوم كمتر به مسائل اصلي جامعه توجه مي‌شود.

ادامه دارد

اطلاعات