1394/3/26 ۱۴:۳۶
سنت تاریخ‌نویسی در فرهنگ اسلامی، آن‌هم از نوع تاریخ‌نویسی عمومی، وامدار مورخانی پارسی‌نژاد یا تاریخ‌دانانی برجسته است که در حوزه نفوذ تمدن ایرانی بالیده‌اند. براساس منابع و مدارک موجود، ابوحنیفه دینوری (٢٨٢ق/ ٨٩٥م) از نخستین تاریخ‌نویسانی است که دست به تألیف تاریخ عمومی در فرهنگ اسلامی زد و کتاب اخبارالطوال را پدید آورد. در همین دوره، مورخ دیگری به نام یعقوبی
(٢٨٤ق/ ٨٩٧م) که سال‌ها حوزه‌های تمدن ایرانی، مانند خراسان را تجربه کرده بود، اثر دیگری تألیف کرد که به نام خود وی یعنی تاریخ یعقوبی اشتهار یافت. بی‌تردید، این دو نفر را می‌توان از پایه‌گذاران تدوین این نوع تاریخ در فرهنگ اسلامی به‌حساب آورد. در سده بعد، محمد‌ابن‌جریر طبری(٣١٠ق/ ٩٢٣م) شاخص‌ترین مورخ ایرانی، با تألیف تاریخ خود، یعنی تاریخ‌الرسل و الملوک، تأثیری بسزا در استحکام و استمرار سنت تاریخ‌نویسی عمومی، از خویش برجای نهاد و سبب شد در سده‌های بعد، کسانی مانند ابوعلی مسکویه رازی(٤٢١ق/ ١٠٣١م) با تألیف تجارب‌الامم، و ابن‌اثیر جزری (٦٣٠ق/ ١٢٣٣م) که در حوزه تمدنی ایرانی در موصل بالیده بود، این سنت را ادامه دهند. مورخان ایرانی، پس از طبری، در تدوین تواریخ عمومی، خود را به زبان عربی محدود نکردند؛ بلکه قدم در راهی جدید گذاشتند و آن، تدوین تواریخ عمومی، با محور قراردادن رویداد‌های تاریخی ایران، و البته به زبان پارسی بود که موازی با تاریخ‌نویسی به زبان عربی، آغاز به حرکت کرد و به دنبال خود، آثاری بی‌نظیر به منصه ظهور گذاشت. براساس منابع موجود، گردیزی نخستین کسی بود که قدم در این راه گذاشت و در سال ٤٤٢ق/ ١٠٥٠م، با محور قراردادن تاریخ شرق ایران، به تألیف زین‌الاخبار، اقدام کرد. در همین دوره، مورخ نام‌آوری مانند ابوالفضل بیهقی(٤٧٠ق/ ١٠٧٨م)، با همین رویکرد و البته با عنایت به تاریخ غزنویان، دست به تألیف اثری زد که خیلی زود به نام خود وی، یعنی تاریخ بیهقی معروف شد. او به‌این‌وسیله، نام خود را به عنوان تاریخ‌دانی برجسته، ثبت کرد. به‌این‌ترتیب، تاریخ‌نویسی عمومی به عنوان یک سنت پایدار، در فرهنگ ایران استمرار یافت، چنان‌که تا سده سیزدهم/نوزدهم آثار گران‌سنگ تاریخی به زبان پارسی پدیدار شد؛ آثاری مانند مجمل‌التواریخ و القصص، جامع‌التواریخ، روضه‌الصفا، و حبیب‌السیر. در این مسیر، شاید تکمله روضه‌الصفا، یعنی روضه‌الصفای ناصری تألیف رضا‌قلی‌خان هدایت را بتوان آخرین اثر در این سلسله به‌شمار آورد.
یکی از ویژگی‌های اصلی تواریخ پیش‌گفته، تکیه محض بر نقل و روایت بود و از یکی، دو تاریخ که بگذریم، در بیشتر آنها تدقیق و تحقیقی مشاهده نمی‌شد. از سده نوزدهم به بعد، حرکت‌هایی، به‌ویژه در محافل آکادمیک اروپایی آغاز شد که حرکت اصلی آنها رفع این نقیصه و تکیه بر پژوهش در تاریخ‌نگاری بود. نقطه اوج این حرکت، تدوین تاریخ ایران در دانشگاه کمبریج بود. این حرکت در سال ١٩٥٩ توسط یکی از ایران‌شناسان معروف به نام آرتور آربری آغاز شد و با همراهی کسانی مانند هارولد بیلی، آن لمبتون، بازیل گری، پیتر ایوری، عیسی صدیق، سیدحسن تقی‌زاده، لارنس لکهارت و کلیفورد باسورث ادامه یافت. این اثر سرانجام حدود سه دهه پیش به اتمام رسید. تاریخ ایران کمبریج، از مهم‌ترین آثار تاریخی بود که اصل تحقیق و پژوهش در آن غلبه یافته بود، اما اولا از جامعیتی لازم که مبین تاریخ پرعظمت ایران باشد و نیز ابعاد گوناگون تاریخ این سرزمین را بیان کند، برخوردار نبود، ثانیا توسط کسانی نوشته شده بود که عمدتا غیرایرانی و در شمار مستشرقان بودند و ثالثا رنگ فرهنگ ایرانی در آن رنگ باخته بود و برجستگی لازم را نداشت. این نقایص سبب شد که حدود ١١ سال پیش، طرح تدوین تاریخ ایران که برخوردار از جامعیت لازم باشد در دستور کار قرار گرفت و نام آن هم «تاریخ جامع ایران» انتخاب شد. این تاریخ با نظارت عالیه جناب آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی، سرویراستاری دکتر رضایی‌باغ‌بیدی و دکتر محمود دهقی و دکتر سیدصادق سجادی و مشارکت ١٧٠ محقق داخلی و خارجی، در قالب ٢٠ مجلد، به ترتیب زیر تألیف شده است: تاریخ جامع ایران عنوان مجموعه‌ای است ٢٠ جلدی، مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار. مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است. ازاین‌نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بی‌شک از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود.
پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد: جلد اول مشتمل بر سابقه انسان کهن در فلات ایران و تمدن‌های پیش از آریایی‌ها، ورود آریانی به ایران عصر مادها و قسمتی از تاریخ سیاسی هخامنشیان است. جلد دوم با دنباله تاریخ هخامنشیان آغاز شده است. تاریخ ایران به روزگار سلوکیان، دولت‌های پراکنده یا ملوک‌الطوایف، عصر ساسانیان، و سرانجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد بررسی شده است. جلد سوم تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دوره ساسانی؛ آن‌گاه تشکیلات اداری و نظامی در ایران و سرانجام باستان‌شناسی و هنر ایران در دوره‌های فرمانروایی مادها و هخامنشیان را دربر دارد. در جلد چهارم ضمن ارائه تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام، به ادیان و آموزش‌وپرورش در ایران نیز توجه شده است. جلد پنجم هم مشتمل است بر تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخ‌نگاری، جغرافیانویسی، فلسفه و دانش‌های دیگر.
دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، ١٥جلد از این اثر بزرگ را دربر خواهد داشت. جلد اول (ششم از مجموعه) شامل تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولت‌های نیمه‌مستقل و مستقل است و مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوان‌سالاری ایرانی و قسمتی از حکومت‌های شرقی و غربی ایران عصر اسلامی را دربر دارد. جلد دوم (هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاریخ دولت‌های ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان است و در هریک از این ابواب تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد. دنباله آل‌بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسله‌های کوچک‌تر در غرب ایران، مانند بنی‌سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ عنوان جلد سوم از دوره اسلامی (هشتم از مجموعه) تاریخ جامع ایران به‌شمار می‌رود. جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش دوره سلسله‌های موسوم به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان، زمینه‌های هجوم مغول، جانشینان چنگیز، برپایی دولت ایلخانان، مورد بحث قرار می‌گیرد و سازمان‌های سیاسی- اداری این ادوار مطالعه می‌شود. دنباله ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است و در همین‌جا علاوه‌بر دوره دوم ایلخانان به عصر ترکمانان و دوره مهم تیموریان و قسمتی از صفویان نیز پرداخته می‌شود. دنباله عصر صفویان، ادوار حکومت افشاریان و زندیان در جلد ششم (یازدهم از مجموعه) مورد بحث قرار می‌گیرد. جلد هفتم (دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دولت‌های قدرتمند اروپایی، زمینه‌های قیام و انقلاب مشروطه، نقش‌های طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری مسائل دیگر پرداخته می‌شود. در پیوست‌های همین مجلد، درباره خانات آسیای مرکزی، خانات گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج‌فارس مطالعه شده است. جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلدهای هشتم و نهم مشتمل بر تاریخ علم و ادب و حاوی مباحثی مانند نقش ایرانیان در نقل و ترجمه آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانش‌های فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستان‌ها، دانش‌های دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخ‌نگاری و چند مبحث دیگر. جلدهای دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار خواهد بود. در این مجلد، ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، برحسب ادوار ادبی مورد بحث قرار می‌گیرد. دوره بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه‌نگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش‌وپرورش و بسیاری، ازجمله دیگر ابواب این مجلدات است. جلدهای سیزدهم و چهاردهم (هجدهم و نوزدهم مجموعه) مخصوص تاریخ هنر و معماری ایران، شامل هنرهای دستی و تزئینی و نمایشی و آئینی، موسیقی و معماری است. جلد پانزدهم (بیستم مجموعه) به مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه اختصاص یافته است. کوشش‌های طراحان و مدیران علمی و اجرائی این اثر بزرگ، بر آن مقصود بوده تا اثری «جامع» یا لااقل نسبتاً جامع پدید آورند. به‌طورکلی این اثر ٢٠ جلدی، بیش از ٥٥ عنوان اصلی و ١٦٠ عنوان فرعی و حدود ٣٠٠ عنوان فرعی تر را دربر می‌گیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوع‌ها و عناوین فرعی دیگری به‌نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد؛ اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایران، همچنان به قوت خود باقی است.
سخن آخر اینکه تاریخ جامع ایران، شکل متمایز و متکامل سنت تاریخ‌نویسی ایرانی است که از سده‌های سوم و چهارم با تدوین تواریخی مانند اخبارالطوال به زبان عربی و زین‌الاخبار به زبان فارسی آغاز شده بود و هم‌اینک خود را به شکل تاریخ جامع ایران نشان داده است، با این تفاوت که این تاریخ، بر محور تحقیق و تتبع قرار گرفته است، رنگ‌و‌بوی فرهنگ ایرانی در آن غلبه دارد و برای نخستین‌بار، جمعی غالب از بهترین محققان ایرانی در تدوین آن همت گماشته‌اند.
روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید