دره نادره روزگار

1394/3/25 ۱۳:۰۰

دوره ٢٠ جلدی «تاریخ جامع ایران» فردا در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی رونمایی خواهد شد. دستاورد این پژوهش بزرگ، دست‌کم از نظر تعداد مجلدات، هر چه که باشد، رخدادی نیک برای تاریخ‌نگاری جدید در ایران می‌تواند به شمار آید.

  مهدی یساولی: دوره ٢٠ جلدی «تاریخ جامع ایران» فردا در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی رونمایی خواهد شد. دستاورد این پژوهش بزرگ، دست‌کم از نظر تعداد مجلدات، هر چه که باشد، رخدادی نیک برای تاریخ‌نگاری جدید در ایران می‌تواند به شمار آید. این‌که دسته‌ای از پژوهشگران برجسته و تاریخ‌نگاران در کنار یکدیگر در قالب پروژه‌ای بزرگ گرد هم بیایند و درباره تاریخ ایران از آغاز تا دوره معاصر بنویسند، پدیده‌ای است که تا امروز درمیان نویسندگان ایرانی تاریخ پیشینه‌ای نداشته است. تا امروز هرچه به دست آمده، یا دستاورد پژوهش‌های فردی پژوهشگر و مورخ درباره یک دوره یا همه تاریخ ایران بوده است یا در یک کار شبه‌گروهی، چند نفر از اینان گردهم آمده و درباره موضوع یاد شده در قالب یک یا چند مجلد نوشته‌اند. این‌که بیش از ١٥٠ محقق، نویسنده، پژوهشگر، تاریخ‌نگار و ادیب بتوانند در قامت یک پروژه بزرگ، بخش‌ها و زوایای گوناگون تاریخ ایران را بنویسند، پدیده‌ای تازه در ایران است. ایرانیان تا امروز از این عادت‌ها نداشته‌اند که! تاریخ جامع ایران هر چه که باشد، زمانی زیاد از تالیف برخی مقالات آن گذشته باشد، جای خالی برخی تاریخ‌نگاران برجسته در فهرست نویسندگان و پژوهشگران به چشم بیاید، سرآغازی برای کنار آمدن گروهی از پژوهشگران زبده در حوزه تالیف و پژوهش تاریخ ایران است؛ دره نادره‌ای است که نبودش در عرصه تاریخ‌نگاری ما بسیار احساس می‌شده است. این‌جا است که می‌توان نگاه‌ها را به سوی بنیان‌گذار این پروژه دوخت. موضوعی دیگر که در نگارش مقالات این تاریخ جامع وجود دارد و می‌تواند مایه استواری آن باشد، پرداختن به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی مردمان روزگاران گذشته در فلات ایران باشد. تاریخ اجتماعی، موضوعی نادیده گرفته ‌شده در تاریخ‌نگاری ایران به شمار می‌آید. این‌که ایرانیان گذشته، جدای ساختار سیاسی و حکومتی، چگونه می‌زیستند، رفتارها، سنت‌ها و خوی زندگی فردی و اجتماعی‌شان چگونه بوده است، موضوعی جذاب و نو است.

 مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی؛ بنیادی که در سال‌های پسین انقلاب با اندیشه‌ای مصلحانه شکل گرفت تا بیرون از ساختار اجرایی دولتی، جایی برای گردآمدن پژوهشگران برجسته به‌ویژه آنهایی باشد که انگار پهنه بزرگ علم و دانشگاه در ایران با آن همه دبدبه و کبکبه، تاب بهره‌گیری از اندوخته گران‌بهای علمی‌شان را نداشته است. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، از دهه‌ها پیش، به مرکزی برای گردهمایی گروهی از پیران راه و مردان قبیله قلم بدل شد. گروهی از این بزرگان در دوره‌هایی به این مرکز علمی پژوهشی جذب شدند که دانشگاه‌ها، گویی که سیاستی دیگر برایشان آمده بود، به این پیران دانش‌اندوخته بی‌توجهی پیشه کرد؛ کسانی که در قلمرو خویش وزنه‌ای به شمار می‌آمدند. ذکاوت دایره‌المعارف در گردآوردن این بزرگان و فرهیختگان ستودنی بود. این مرکز محبوب در میان اندیشمندان و پژوهشگران، برخلاف بسیاری از بنیادها و نهادهای فرهنگی دولتی و حاکمیتی که بودجه‌ای فراوان از خزانه دولت می‌گیرند اما برون‌داد چشمگیری در حوزه‌های کاری خویش ندارند، در این دهه‌ها توانسته است برنامه‌ها و پروژه‌هایی بزرگ و مبتنی‌بر پژوهش تعریف و اجرا کند. پروژه تاریخ جامع ایران که بیش از یک دهه از بنیادگذاری آن می‌گذرد، از این دسته است. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی همین که توانسته است گروهی از زبدگان حوزه تاریخ‌نگاری، باستان‌شناسی، زبان‌های باستانی، ادبیات، فرهنگ و ایران‌شناسی را کنار هم در این پروژه جای دهد تا هر یک بخشی از تاریخ چند‌هزار ساله ایران را بنویسند، کوششی ستودنی را در پیش گرفته است. تاریخ‌نگاران ایرانی، آنگونه که تجربه دهه‌های پیش نشان داده است، بیشتر علاقه‌مندند جداگانه در قلمرو تاریخ پژوهش و تالیف کنند. نهادهایی هم که در عرصه علوم‌انسانی فعالیت دارند، پروژه‌های پژوهشی خود را دست‌کم در حوزه تاریخ، معمولا به یک یا چند نفر محدود از پژوهشگران سفارش می‌دهند. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، راهی خلاف رویه جاری در پیش گرفته است.

 دانشجویان و پژوهشگران عرصه تاریخ تا همین یک دهه اخیر و البته شاید هم امروز، نیک به یاد دارند که مجموعه هفت جلدی «تاریخ ایران کمبریج» درخششی پیوسته در میان دیگر منابع دانشگاهی تاریخ ایران داشته است. این پژوهش بزرگ که دهه‌ها پیش، در دانشگاه کمبریج انگلستان شکل گرفت، در چندین دهه به‌عنوان منبع اصلی و یکپارچه بررسی سیر تمدنی ایران از گذشته‌های دور تا دوره معاصر به شمار می‌آمد. این اعتبار در برخی موارد همچنان پابرجا مانده است. تاریخ ایران کمبریج، هرچند که روایتی از تاریخی ایران بود اما از دریچه‌ای دیگر، جلوه‌ای معنادار از شیوه پژوهش جهانی را به نمایش می‌گذارد. در سال‌های نخست دانشجویی در مقطع کارشناسی، همواره چند پرسش برای نگارنده این سطرها و برخی دیگر دانشجویان پیش می‌آمد؛ چرا مهم‌ترین تاریخ یکپارچه تمدن فلات ایران باید به وسیله پژوهشگران اروپایی و آمریکایی نگاشته شود؟ فراتر از آن، اعتبار آن چرا باید به اندازه‌ای باشد که کمتر تاریخ‌نگاری‌های ایرانی، یارای همترازی با آن داشته باشد؟ چرا بیشتر تاریخ‌های ایرانی، یک مولف دارند که از جنبه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، دینی و نظامی به یک دوره یا همه تاریخ ایران نظر افکنده‌اند؟ مگر می‌شود یک پژوهشگر تاریخ، بر همه موضوعات چند‌هزار‌سال تاریخ ایران به خوبی تسلط داشته باشد؟ تاریخ ایران کمبریج، که تاریخ جامع ایران در همان سبک برنامه‌ریزی و تالیف شده است، از نظر استواری علمی و پژوهشی، مانندی نداشت. تاریخ جامع ایران اگر توانسته باشد، از الگوهای جهانی رایج در زمینه پژوهش و نگارش مقالات تخصصی بهره بگیرد، می‌تواند رویای چند ١٠ ساله ایرانیان در دستیابی به یک مجموعه منبع ایرانی یکپارچه را جامه عمل بپوشاند. این اقدام هرچند ٥٠‌سال پس از تالیف و انتشار نخستین جلد از مجموعه تاریخ ایران کمبریج صورت گرفته است اما می‌تواند آغازی هرچند با تأخیر برای اقدامی سترگ در پژوهش درباره تاریخ ایران باشد.

تاریخ جامع ایران؛ از آغاز تا امروز

 پروژه بزرگ تاریخ جامع زیرنظر کاظم موسوی‌بجنوردی، مدیر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی آغاز شده و سامان‌ یافته است. حسن رضایی‌باغ‌بیدی و محمود جعفری‌دهقی، سرویراستاران دوره ایران باستان و صادق سجادی، سرویراستار دوره اسلامی این پروژه از آغاز تاکنون بوده‌اند. از مجموع پنج مشاور تاریخ جامع ایران، سه نفر درگذشته‌اند؛ ايرج افشار، شرف‌الدين خراسانی(شرف) و عنايت‌الله رضا. دو استاد و پژوهشگر برجسته دیگر، سيدجواد طباطبایی و فتح‌الله مجتبایی، در کنار زنده‌یادان، گروه مشاوران این پروژه بزرگ را تشکیل می‌دادند. ١٦٧ پژوهشگر، دانشمند و متخصص در زمینه‌های گوناگون تاریخ، باستان‌شناسی، زبان‌های باستانی، ادبیات و فرهنگ، وظیفه پژوهش و نگارش مقالات بخش‌های گوناگون تاریخ جامع ایران را برعهده داشته‌اند. ٥٤ نفر از اینان، مقالات بخش پیش از اسلام و ١١٣ نفر مقالات بخش دوره اسلامی را تالیف کرده‌اند. گروهی از اسطوره‌شناسان، متخصصان ایران‌باستان، ایران‌شناسان، متخصصان زبان‌های باستانی و باستان‌شناسان وظیفه پژوهش و تالیف بخش پیش از اسلام را برعهده داشته‌اند. پنج جلدی که اکنون با این موضوعات در دسترس پژوهشگران قرار می‌گیرد، دستاورد پژوهش‌های محققان و متخصصانی چون مسعود آذرنوش، ژاله آموزگار، ابوالفضل خطیبی، تورج دریایی، مارگارت خاچیکیان، آنتونیو پانائینو، محمود جعفری‌دهقی، کالور جیوانو چرتی، منصور سیدسجادی، عنایت‌الله رضا، حسن رضایی‌باغ‌بیدی، روزبه زرین‌کوب، ریکا گیزلن، یوسف مجیدزاده، کتایون مزداپور، بدرالزمان قریب، پییر فرانچسکو کالییری، توماسو نیولی و یوزف ویسهوفر است.  عبدالحسین آذرنگ، یعقوب آژند، منصوره اتحادیه، رودریگر اشمیت، ایرج افشار، پائولا اورساتی، نصرالله پورجوادی، یدالله جلالی‌بندری، جلال خالقی‌مطلق، اصغر دادبه،‌ هاشم رجب‌زاده، محمدباقر وثوقی، نوشین‌دخت نفیسی، محمدعلی موحد، فتح‌الله مجتبایی، ونسا مارتین، لیندا کوماروف، ویلم فلور، ساسان فاطمی، سیدجواد طباطبایی، علی‌اشرف صادقی، عمادالدین شیخ‌الحکمایی، محمدحسن سمسار، گئورکی سانیکیدزه و پاتریک رینگنبرگ، ازجمله پژوهشگران و متخصصانی در زمینه‌های گوناگون‌اند که وظیفه نگارش و تالیف مقالات دوره اسلامی تاریخ جامع ایران را برعهده داشته‌اند.

 امتیاز تاریخ جامع ایران، تنها حضور دانشمندان و متخصصان ایرانی در تالیف و نگارش تاریخ این سرزمین کهن نیست. گروهی از تاریخ‌نگاران، ایران‌شناسان و باستان‌شناسان معتبر غیرایرانی نیز در تالیف مقالات این پژوهش بزرگ همکاری داشته‌اند. این همکاری چند ملیتی در حوزه تاریخ‌نگاری ایران که با نظارت و محوریت یک بنیاد علمی پژوهشی ایرانی انجام گرفته است، بیانگر افزایش سطح همکاری‌های علمی در زمینه نگارش مقالات تخصصی تاریخ ایران درقالب یک تاریخ جامع است. این‌گونه پژوهش‌ها می‌تواند افقی روشن پیش روی دیگر نهادهای پژوهشی قرار دهد تا با نگاهی ریزبینانه و تخصصی درقالب مقالات علمی به قلمرو پر وسوسه نگارش تاریخ ایران روی آورند. این مسأله به‌ویژه در زمینه تاریخ اجتماعی و فرهنگی مردمان روزگاران گذشته، جذاب‌تر می‌نماید. گوشه‌هایی از تاریخ مردمان ساکن در فلات ایران، همچنان نادیده و دست‌نخورده است. آگاهی از شیوه زندگی این اهالی شرق باستان، از آغاز تمدن در این منطقه تا امروز، همچنان می‌تواند پژوهشگرانی ایرانی و غیرایرانی را بر آن دارد تا به این وادی سفر کنند. آگاهی‌ها و دانش‌های بیشتر درباره شیوه زندگی روزمره مردمان گذشته، تصویری بهتر از تاریخ سرزمین ایران در اختیار امروزیان می‌گذارد. همچنین روشن می‌سازد که این سرزمین در هزاره‌ها و سده‌های گذشته از نظر فردی و اجتماعی، چه مردمانی را با چه رفتارها، سنت‌ها و آدابی در خود جای داده است. تاریخ جامع ایران همان‌گونه که بنیادگذاران و نویسندگان و مجریانش پذیرفته‌اند، می‌تواند فضا را برای تاریخ‌نگاری تخصصی در این زمینه‌ها بیشتر مهیا کند.  علاقه‌مندان به آشنایی با دوره بیست جلدی تاریخ جامع ایران می‌توانند فردا به منطقه کاشانک در شمالی‌ترین نقطه تهران سربزنند. مراسم رونمایی روز سه‌شنبه ۲۶ خرداد ۱۳۹۴، ساعت ٩:٣٠ تا ١٢:٣٠ در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به نشانی تهران، نیاوران، کاشانک، نرسیده به آجودانیه برگزار خواهد شد. آن‌گونه که مسئولان مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اعلام کرده‌اند، تسهیلات ویژه برای خرید مجموعه بیست جلدی «تاریخ جامع ایران» در روز رونمایی، به شرکت‌کنندگان در مراسم اختصاص داده خواهد شد.

 هنگامی که از تالیف یکپارچه تاریخ ایران، از دوره‌های پیش از اسلام تا امروز درقالب تحقیقات و مطالعات جدید سخن به‌میان می‌آید، از پیشگامان، جز تاریخ ایران کمبریج، نمونه‌ای دیگر در یاد نیست. اما دست‌کم در حوزه تاریخ ایران باستان، نمی‌توان به مجموعه سه‌جلدی تاریخ ایران‌باستان نوشته حسن مشیرالدوله «پیرنیا» بی‌توجه بود و از آن یادی نکرد. حسن پیرنیا، سیاستمدار و کارگزار خوشنام دولتی در دوره‌های قاجار و پهلوی اول، بیش از هشت دهه پیش، این کتاب سه‌جلدی را با بهره‌گیری گسترده از کتاب‌های فرانسوی، انگلیسی، روسی و آلمانی و نیز منابع عربی و فارسی، در حوزه تاریخ ایران پیش از اسلام نگاشت. تاریخ ایران‌باستان پیرنیا تا سال‌ها بی‌رقیب در عرصه‌های علمی یکه‌تاز بود.  پژوهش وی در زمره پیشگامان مطالعات و تحقیقات جدید درقالب یکپارچه‌نویسی تاریخ ایران پیش از اسلام به‌شمار می‌آید. او به شیوه‌ای محققانه به حکومت و جامعه ایران در دوره‌های باستانی پرداخت و دستاوردهایی جذاب پیش‌روی علاقه‌مندان به آن بخش از تاریخ ایران گذاشت. سکه این سنت که یک نفر همه تاریخ را در زمینه‌های گوناگون بنویسد، اما اکنون دهه‌هاست از رونق افتاده است.  سکه رایج، همان سنتی بود که تاریخ ایران کمبریج پیشه کرده بود و تاریخ جامع ایران نیز اکنون در پیش گرفته است. عصر تاریخ‌نویسی یکپارچه به شیوه «مشیرالدوله» در ایران نیز انگار که به پایان خود می‌رسد.

روزنامه شهروند