تاریخ جامع ایران

1394/3/20 ۰۹:۱۷

نام ایران در تاریخ همواره با حوادث و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عجین بوده است. از یورش اسکندر تا استیلای تیموریان، نه تنها هیچ کدام نتوانستند ریشه‌های مستحکم فرهنگ و تمدن این سرزمین را از جای درآورند، بلکه خود به مدافعان فرهنگ، تمدن و زبان ایران بدل شدند و ایران و ایرانی همچنان از مدعیان کهن‌ترین تمدنهای بشری است. تدوین و نگارش تاریخ چنین سرزمینی از مهمترین وظایف مراکز پژوهشی است که اکنون با همت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی که می‌توان آن را بزرگترین نهاد پژوهشهای فرهنگی در ایران و بلکه جهان اسلام دانست، محقق شده است.

نام ایران در تاریخ همواره با حوادث و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عجین بوده است. از یورش اسکندر تا استیلای تیموریان، نه تنها هیچ کدام نتوانستند ریشه‌های مستحکم فرهنگ و تمدن این سرزمین را از جای درآورند، بلکه خود به مدافعان فرهنگ، تمدن و زبان ایران بدل شدند و ایران و ایرانی همچنان از مدعیان کهن‌ترین تمدنهای بشری است. تدوین و نگارش تاریخ چنین سرزمینی از مهمترین وظایف مراکز پژوهشی است که اکنون با همت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی که می‌توان آن را بزرگترین نهاد پژوهشهای فرهنگی در ایران و بلکه جهان اسلام دانست، محقق شده است.

این مجموعه سترگ طی ۱۴سال با مشارکت ۱۷۰ استاد و پژوهندة زبده در ۲۰مجلد (حدود ۱۶هزار صفحه) نوشته شده و تاریخ ایران را از دوران غارنشینی تا اواخر قاجاریه در بر می‌گیرد و به این ترتیب آرزوی نگارش تاریخی جامع‌الاطراف و علمی به دست مورخان و محققان ایرانی، محقق شده است، هرچند برخی از محققان و پژوهشگران غیر ایرانی نیز در تدوین آن نقش داشته‌اند.

«تاریخ جامع ایران» عنوان مجموعه‌ای است ۲۰جلدی، مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار. مراد از «ایران» در این مجموعه، «دنیای ایرانی» یا «ایران فرهنگی» است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است. از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بی‌‌شک از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود.

پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به «تاریخ ایران پیش از اسلام» اختصاص دارد. جلد اول مشتمل بر سابق? انسان کهن در فلات ایران و تمدنهای پیش از آریایی‌ها، ورود آریایی به ایران، عصر مادها و قسمتی از تاریخ سیاسی هخامنشیان است.

جلد دوم با دنباله تاریخ هخامنشیان آغاز شده است. تاریخ ایران به روزگار سلوکیان، دولتهای پراکنده یا ملوک‌الطوایف، عصر ساسانیان، و سرانجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد مورد بررسی قرار گرفته است.

جلد سوم تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دوره ساسانی؛ تشکیلات اداری و نظامی در ایران؛ و باستان‌شناسی و هنر ایران در دوره‌های فرمانروایی مادها و هخامنشیان را در بر دارد.

در جلد چهارم ضمن ارائه تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام، به ادیان و آموزش و پرورش در ایران نیز توجه شده است.

جلد پنجم هم مشتمل است بر تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخ‌نگاری، جغرافیانویسی، فلسفه و دانشهای دیگر.

دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، ۱۵ جلد از این اثر بزرگ را در بر خواهد داشت:

جلد اول (ششم از مجموعه) شامل تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولتهای نیمه‌مستقل و مستقل است و مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوانسالاری ایرانی و قسمتی از حکومتهای شرقی و غربی ایران عصر اسلامی را در بردارد.

جلد دوم (هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاریخ دولتهای ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان است و در هریک از این ابواب تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد.

دنبالة آل‌بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسله‌های کوچکتر در غرب ایران، مانند بنی‌سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ عنوان جلد سوم از دوره اسلامی (هشتم از مجموعه) تاریخ جامع ایران به شمار می‌رود.

جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش دورة سلسله‌های معروف به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان، زمینه‌های هجوم مغول، جانشینان چنگیز، برپایی دولت ایلخانان، مورد بحث قرار می‌گیرد و سازمانهای سیاسی اداری این ادوار مطالعه می‌شود.

دنبالة ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است و در همین جا علاوه بر دورة دوم ایلخانان، به عصر ترکمانان و دورة تیموریان و قسمتی از صفویان نیز پرداخته می‌شود.

دنبالة عصر صفویان، ادوار حکومت افشاریان و زندیان در جلد ششم (یازده از مجموعه) مورد بحث قرار می‌گیرد.

جلد هفتم ( دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دول قدرتمند اروپایی، زمینه‌های قیام و انقلاب مشروطه، نقش طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری مسائل دیگر نیز پرداخته می‌شود. در پیوستهای همین مجلد دربارة خانات آسیای مرکزی، خانات گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج فارس مطالعه شده است.

جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلد‌های هشتم و نهم مشتمل بر تاریخ علم و ادب و حاوی مباحثی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمه آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانشهای فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستانها، دانشهای دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخ نگاری و چند مبحث دیگر.

جلدهای دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار خواهد بود. در این مجلد ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، بر حسب ادوار ادبی مورد بحث قرار می‌گیرد. دوره بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه‌نگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش‌وپرورش و بسیاری از جمله دیگر ابواب این مجلدات است.

جلد‌های سیزده و چهارده (هجدهم و نوزدهم مجموعه) مخصوص تاریخ هنر و معماری ایران شامل هنرهای دستی و تزئینی و نمایشی و آئینی، موسیقی و معماری است.

جلد پانزدهم (بیستم مجموعه) به مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه اختصاص یافته است.

کوشش‌ مدیران علمی و اجرایی این مجموعه بر آن بوده تا اثری جامع پدید آورند. این اثر بیست جلدی، بیش از ۵۵ عنوان اصلی و ۱۶۰ عنوان فرعی و حدود ۳۰۰ عنوان فرعی‌تر را در بر می‌گیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوعها و عناوین فرعی دیگری به نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد؛ اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایران، همچنان به قوت خود باقی است.

پژوهندگان و نویسندگان

مجموعه چشمگیری از محققان طراز اول در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و ادب ایران که در داخل و خارج از کشور مشغول تحقیق و تدریس‌اند، در تدوین این اثر مشارکت داشته‌اند؛ از جمله در بخش ایران باستان، کسانی همچون: ژاله آموزگار، ابوالقاسم اسماعیل‌پور، آنتونیو پانانینو، محمود جعفری‌دهقی، کارلوجیوانو چورتی، مارگارت خاچیکیان، ابوالفضل خطیبی، تورج دریایی، محمدتقی راشدمحصل، شاهرخ رزمجو، عنایت‌الله رضا، حسن رضایی باغ‌بیدی، زهره زرشناس، روزبه زرین‌کوب، مهرداد قدرت‌دیزجی، بدرالدین قریب، پیرفرانچسکو کالیبری، میتو کامپرتی، حسن کریمیان، فیلیپ کریئبروک، جووینانزو گراتن‌پا، ریکا گیزلن، یوسف مجیدزاده، کتایون مزداپور، مهرداد ملک‌زاده، مهشید میرفخرایی، توماسو نیولی، فریدون وهمن، یوزف ولیهوفر و… در بخش ایران دوره اسلامی نیز می‌توان به افراد زیر اشاره کرد: عبدالحسین آذرنگ، یعقوب آژند، سیدعلی آل‌داوود، منصوره اتحادیه، رودیگر اشمیت، ایرج افشار، مهران افشاری، محمود امیدسالار، پائولا اورساتی، علی بلوکباشی، کلیفوردادموند بوزورث، کاوه بیات، احمد پاکتچی، ناصرالدین پروین، سیروس پرهام، نصرالله پورجوادی، یدالله جلالی‌پندری، جلال خالقی‌مطلق، اصغر دادبه، حمیدرضا دالوند، فرهاد دفتری، هاشم رجب‌زاده، حسن رضایی‌باغ‌بیدی، حسین روح‌اللهی، پاتریک ریگنبرگ، طهمورث ساجدی، گئورکی سانیکیدزه، صادق سجادی، حسین سلطان‌زاده، علی‌اشرف صادقی، سیدجواد طباطبایی، عثمان غازی‌اوزگودنلی، ویلم فلور، یونس کرامتی، حمیدرضا کرمی‌پور، اصغر کریمی، لیندا کوماروف، عنایت‌الله مجیدی، محمدعلی موحد، میربابایف، عبدالمنان نصیرالدین‌اف و.. گفتنی است که برخی از نویسندگان و مشاوران «تاریخ جامع ایران» هم طی سالهای گذشته از دنیا رفته‌اند؛ همچون: استادان ایرج افشار، شرف‌الدین خراسانی، عنایت‌الله رضا، کلیفورد ادموند بوزورث، یحیی شهیدی و نوشین‌دخت نفیسی.

استاد سیدمحمد کاظم موسوی بجنوردی، ریاست دانشمند دایره‌المعارف بزرگ اسلامی«وجه ممیزة مجموعه تاریخ جامع ایران» را در جامعیت این اثر از لحاظ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌پژوهی می‌داند و می‌گوید: «این اثر دارای جامعیتی است که تمامی ویژگیهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی را از نظر موضوعی مورد بررسی قرار داده است. مجموعه تاریخ جامع ایران هم به لحاظ پهنه زمانی و هم به جهت ابعاد تاریخی، فعلا کاملترین مجموعه منتشرشده از تاریخ ایران محسوب می‌شود که دربردارندة تاریخ سیاسی، اجتماعی، هنری، علمی و ادبی سرزمین ایران از پیش آریایی‌ها تا انقراض قاجار است و به حق می‌توان از آن به عنوان اثری ملی نام برد. امیدواریم در ادامه بتوانیم تاریخ معاصر را هم به این پروژه اضافه کنیم.»

اثری جامع

دکتر سیدصادق سجادی (معاون پژوهشی و مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی) نیز درباره مجموعه «تاریخ جامع ایران» می‌گوید: مهمترین ویژگی‌ این مجموعه، جامعیت آن است؛ یعنی تاریخ جامع ایران منحصر به تاریخ سیاسی ایران پیش از اسلام تا سقوط قاجار نیست، بلکه تاریخ فرهنگی، اجتماعی و قسمتی از تاریخ اقتصادی ایران را هم در بر دارد.

از آنجا که تا کنون اثری جامع مشتمل بر تاریخ چندهزار ساله ایران در قلمرویی که روزگاری از مصر تا حدود چین گسترده بود، به شکلی که همه یا بیشتر جنبه‌ها و جلوه‌های آن را در برگیرد، وجود نداشت، به تحقیق و تصنیف این اثر اقدام شد تا بتواند تصویری منسجم و جامع از آنچه طی هزاره‌ها بر این سرزمین و مردم آن گذشته است، ایجاد کند.

روزنامه اطلاعات