تأملی بر انگاره‌های تصویری سازها... / محمدرضا ممتازواحد

1394/3/18 ۰۹:۳۳

با بررسی ریشه‌های پیدایش و سیر تکوینی و تکاملی سازها در هر قوم و ملتی -که مبحث مهم کرونولوژی سازها را در برمی‌گیرد- ناخودآگاه با تاریخ تمدن، دیرینه فرهنگی، آداب و رسوم اجتماعی و روحیات آن قوم و ملل آشنا شده و تبادلات و تعاملات فرهنگی هنری آنها بیش از پیش آشکار خواهد شد. بررسی تاریخ موسیقی یک قوم، در حقیقت بررسی تاریخ تمدن و فرهنگ آن قوم بوده و بی‌تردید، «تکامل سازها بر تاریخ فرهنگ ملل مبتنی است.» (مسعودیه، محمدتقی- مبانی اتنوموزیکولوژی- ص 227) در ملل متمدن و پیشرفته‌تر، مختصات تصویری ساز و آلات و اساساً نظام ساختار حاکم بر موسیقی آنها تکامل یافته و پیچیده‌تر است. این پیچیدگی در سازهای ایرانی در نهایتِ سادگی است.

به مناسبت 17 خرداد؛ سالروز ولادت «رضا ژاله»

با بررسی ریشه‌های پیدایش و سیر تکوینی و تکاملی سازها در هر قوم و ملتی -که مبحث مهم کرونولوژی سازها را در برمی‌گیرد- ناخودآگاه با تاریخ تمدن، دیرینه فرهنگی، آداب و رسوم اجتماعی و روحیات آن قوم و ملل آشنا شده و تبادلات و تعاملات فرهنگی هنری آنها بیش از پیش آشکار خواهد شد. بررسی تاریخ موسیقی یک قوم، در حقیقت بررسی تاریخ تمدن و فرهنگ آن قوم بوده و بی‌تردید، «تکامل سازها بر تاریخ فرهنگ ملل مبتنی است.» (مسعودیه، محمدتقی- مبانی اتنوموزیکولوژی- ص 227) در ملل متمدن و پیشرفته‌تر، مختصات تصویری ساز و آلات و اساساً نظام ساختار حاکم بر موسیقی آنها تکامل یافته و پیچیده‌تر است. این پیچیدگی در سازهای ایرانی در نهایتِ سادگی است. سیر تکوینی ساز وآلات زهی- زخمه‌ای از ابتدایی‌ترین اشکال آن (از جمله ساخت این گونه سازها از کدوی هندی و کدوی قلیان یا حتی از امعاء و احشاء حیوانات) تا به شکل امروزی‌اش؛ نشان از تکامل چند هزار ساله‌ای است که بر تاریخ فرهنگ و تمدن کهن ایران مبتنی است. این نوشتار در حقیقت مقدمه و اشاره‌ای است تا هنردوستان، با دیدگاه و رویکردی متفاوت تا به امروز به ساز و آلات موسیقی نگریسته و ارتباط تصویری و به عبارت بهتر انگاره‌های تصویری سازهای مذکور را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند. کما اینکه تصویرنگاری و به عبارتی ایکونوگرافی سازها بر اساس کشفیات باستان شناسی، از دیرباز در خصوص مباحث تحقیقی روی سازها اهمیت ویژه‌ای داشته و دارد. البته نکته‌ای نیز حائز اهمیت است که در خصوص تاریخچه هیچ کدام از سازهای موجود به روشنی سخن نمی‌توان گفت. بخصوص تمدن غنی ایران که شاهراه پیوند و اتصال تمدن‌ها بوده و تبادلات فرهنگی بسیاری را با اقوام و ملل دیگر - توأم با تأثیرات و تأثرات فراوان - داشته است.

اگر از دیدگاهی دیگر سازها را مورد بحث و بررسی قرار دهیم، «ساز» تصویری تصوّرانگیز است. ترسیم و تجسم انگاره‌های ملودیک- ریتمیک نغمات یک ساز، از مختصات تصویری آن و ارتباط تصویری‌اش با ذهن مخاطب، تفکیک ناپذیر است. ساز، تصویری تصوّرآور و تصوری تصویرآفرین است. تصویر و تصور یاد شده در تمامی سازها از جمله سازهای ایرانی کاملاً مشهود است. دسته، کاسه طنینی، سیم گیر، گوشی‌ها و وترهای سازهای زهی- زخمه‌ای در نهایت تناسبی متقارن است. طول کاسه ساز، طول دسته از محل شیطانک تا کاسه و حتی قسمت قرارگیری گوشه‌ها دارای تناسباتی هندسی است. قرینه‌های موجود حتی در صفحه ساز با محاسبات و معادلات همراه بوده است. تناسب، تقارن و توازن در اجزای سازهای ایرانی بسیار تأمل برانگیز است. سه مؤلفه‌ای که هنر طراحی - و طرح‌های تصویری - را در ذهن متبادر می‌سازد. یک سازنده ساز در حقیقت صنعتگری طراح است. سازنده ساز، مهندسی است که با محاسبات ریاضی و فیزیک صوت سروکار داشته و علم را در راستای تجربه به پیش می‌برد. سازندگان ساز در جهت هر چه بیشتر نمایاندن ویژگی‌های بصری ساز و گسترش امکانات اجرایی آن کوشیده‌اند ولی این تلاش هنرمندانه در فضای سنتی حاکم بر موسیقی ایرانی اغلب ناکام مانده است! استاد رضا ژاله در زمره سازندگان سازهای ایرانی و طراح سازهای بدیع و نوظهور است. تلاش عاشقانه و صادقانه او در این راستا بر اهالی موسیقی پوشیده نیست. نه ایشان که تمامی استادان سازنده ساز، به نوعی عمر شریف خود را بی‌هیاهو و جنجال صرف ساختِ ساز و آلات موسیقی کرده‌اند. موسیقی سازی، وامدار استادان و صنعتگران هنرمند سازنده ساز است.

روزنامه ایران