زنان و نواندیشی دینی / رحیم عبادی

1394/3/9 ۱۱:۴۶

سومین سالگرد زنده‌یاد «فریده ماشینی» است. ارزش انسان‌ها به تفکر، اندیشه و اندیشه‌ورزی و تلاش برای عمل به آرمان‌ها و باورهاست. آنچه نوع بشر را از هم متمایز و برتر می‌کند، دانایی و توانایی فکری است. تحقیق و مطالعه، پرسش و پرسشگری و پیگیری مطالبات، آنگاه ارزش مضاعفی پیدا می‌کند که اندیشیدن همراه با نیازهای زمان و مکان باشد و اندیشه‌ای نوین برای برون‌رفت از وضع موجود به‌سمت مطلوب ارائه کند. در این میان اندیشه‌ورزی پیرامون مسائل چالشی، به‌ویژه در ابعاد ملی و بین‌المللی ارزش و اهمیت بیشتری دارد و شهامت و جسارت نواندیشی برای تبیین مسائل چالشی، امری بسیارسخت و درعین‌حال ارزشمند، لذت‌بخش و ماندگار است.

سومین سالگرد زنده‌یاد «فریده ماشینی» است. ارزش انسان‌ها به تفکر، اندیشه و اندیشه‌ورزی و تلاش برای عمل به آرمان‌ها و باورهاست. آنچه نوع بشر را از هم متمایز و برتر می‌کند، دانایی و توانایی فکری است. تحقیق و مطالعه، پرسش و پرسشگری و پیگیری مطالبات، آنگاه ارزش مضاعفی پیدا می‌کند که اندیشیدن همراه با نیازهای زمان و مکان باشد و اندیشه‌ای نوین برای برون‌رفت از وضع موجود به‌سمت مطلوب ارائه کند. در این میان اندیشه‌ورزی پیرامون مسائل چالشی، به‌ویژه در ابعاد ملی و بین‌المللی ارزش و اهمیت بیشتری دارد و شهامت و جسارت نواندیشی برای تبیین مسائل چالشی، امری بسیارسخت و درعین‌حال ارزشمند، لذت‌بخش و ماندگار است. زنده‌یاد «فریده ماشینی» از جمله انسان‌های فرهیخته‌ای بود که عمری را برای اندیشیدن و اندیشه‌ورزی با تکیه بر ایمان و باوری مستحکم سپری کرد و با مطالعات و تحقیقات مستمر و همه‌جانبه، تلاش خود را مصروف مسائل اساسی زنان کرده است. شخصیت جامع و چندوجهی ایشان که بر پایه جهد عمیق علمی و عملیِ مستمر و التزام و ایمان قلبی به این صفات شکل گرفته بود، توانست دریچه‌های جدیدی از علم و معرفت در امور زنان به‌ویژه از منظر دین و معارف قرآنی به روی جامعه علاقه‌مند بگشاید. موضوع نواندیشی دینی، یکی از حوزه‌هایی است که «ماشینی» بر آن تمرکز و اهتمام ویژه‌ای داشت، او گرچه در مسائل مختلف زنان اندیشه‌ای نو با خود همراه داشت و به‌سان پژوهشگری تشنه و کوشا و با ژرف‌نگری و پشتکارستودنی‌اش چشم‌اندازی روشن برای مسائل اساسی زنان ترسیم می‌کرد و حقوق زنان را از لابه‌لای متون دینی به‌ویژه قرآن کریم از یک سو و منابع علمی و اجتماعی از سویی دیگر استخراج و آن را مانند طبیبی دوار در هر محفل و مجلسی تبیین و ارائه می‌کرد و در قامت یک مفسر و پژوهشگر قرآنی و کارشناس ارشد مطالعات زنان برای احقاق حقوق تضییع‌شده زنان قدم برمی‌داشت و همه داشته‌ها و اندیشه‌های خود را در کسوت و منش معلمی، برای جوانان و زنان علاقه‌مند و تشنه‌کام ارائه کرد اما باید صادقانه و منصفانه اعتراف کرد که منشأ همه دغدغه‌ها و احساس مسئولیت‌های ایشان را باید در نواندیشی‌های دینی او جست‌وجو کرد. اگر از برابری زنان در قرآن کریم سخن می‌گفت، اگر از موضوع جنسیت در قرآن پرده برمی‌داشت، اگر نقش زنان در تاریخ انبیا را تبیین می‌کرد، اگر حقوق زنان را حقوق بشر و حقوق همه انسان‌ها می‌پنداشت، اگر بر لزوم مشارکت سیاسی زنان برای کسب قدرت پافشاری می‌کرد، اگر فعالیت اجتماعی در کنار مردان را یک مسئولیت اجتماعی دانسته و خود بدان ملتزم بود، اگر در عرصه‌های بین‌المللی برای تبیین حقوق زن مسلمان ایرانی در کنفرانس‌ها و مجامع مهم سخن می‌راند، اگر در تحکیم نهاد خانواده و برابری مسئولیت مشترک زنان و مردان برای تعالی زندگی تلاش می‌کرد و بالاخره اگر همه تلاش خود را برای آشتی‌دادن دین و زندگی در دنیای امروز به کار می‌گرفت، شاید با اطمینان بتوان گفت سرمنشأ همه این تلاش‌ها یک جمله و آن اینکه «فریده ماشینی یک نواندیش دینی» بود و شاید به جرأت می‌توان گفت این ویژگی ممتاز او بود که توانست از او یک راهنما و الگو در جامعه نیازمند ما بسازد، در شرایطی که امروز دین گرفتار تفسیر افراط‌گرایان و اقتدارگرایان از یک سو و دین‌ستیزان و مادی‌گرایان از سوی دیگر است ترسیم چهره‌ای از دین رحمانی که سازگار با نیازهای بشری و آرمان‌های انسانی ازجمله عدالت، آزادی، برابری معنویت و... می‌تواند راه برون‌رفت از گرفتاری‌های امروز باشد، راهی که نواندیشان دینی معاصر هم در تحقق آن توفیق داشتند.  نواندیشی دینی نقطه مقابل بدعت‌گذاری در دین و معنای دیگر آن، مقابله با تفکر متحجرانه است.  ماشینی معتقد است سه نگرش درباره نسبت دین و زن در جامعه وجود دارد:

١- گروهی از اسلام‌گرایان تساوی کامل زن و مرد را مساوی با اندیشه غربی قلمداد کرده و با این موضع مخالف‌ هستند. اینان براین عقیده‌اند که در دنیای امروز زن به یک شیء بدل شده و زن در فرهنگ غربی کرامت انسانی ندارد و بنیان خانواده سست شده و فساد و روابط نامشروع وجود دارد. آنان زنان را به‌عنوان عامل فریب و ناهنجاری اخلاقی می‌دانند و معتقدند باید زنان را محدود کرد. اینان معتقدند همه مشکلات زنان از فمینیسم ناشی می‌شود.

٢- دسته دوم ریشه مشکلات زنان را اسلام و قواعد، فقهی منبعث از آن می‌پندارند و معتقدند تا قوانین، دین‌زدایی نشود، وضعیت زنان بهتر نخواهد شد. اینها می‌گویند اسلام میراث پدرسالاری است و قوانین برخاسته از دین، علت مشکلات زنان است.

 از منظر هر دو، رویکرد نگرش اسلامی یک کل غیرقابل تغییر است و قرائت اسلام تاریخی، مورد نظر آنهاست که دستخوش تحول نشده و ملاک اسلامی‌بودن منوط به اجرای آن است. درحالی‌که هیچ پدیده‌ای را نمی‌توان مجرد از وضعیت تاریخی پنداشت. از هر دو منظر، اسلام و فمینیسم مانع‌الجمع هستند. ادامه این سیاست‌ها سبب قطبی‌شدن فضای جامعه شده است به‌گونه‌ای که اشخاص یا دیندار و زن‌ستیز یا بی‌دین و طرفدار حقوق زنان قلمداد می‌شوند.

٣- دسته دیگر در عین دینداری، نابرابری بین زن و مرد را برنمی‌تابند و معتقدند دین براساس قرائت‌های مردانه خوانده شده و تفسیرها براساس منافع مردان است. از این منظر تجارب زنان را نمی‌توان نادیده گرفت و لزوم بازخوانی متن از منظر زنانه الزامی به‌نظر می‌رسد.  وی همچنین می‌گوید: می‌توان با طرح دیدگاه‌های مختلف درباره زنان، به طرح مسائل جدیدی که اسلام و مدرنیته را در تقابل با هم نمی‌بیند پرداخت. گفتمان زن و نواندیشی دینی در کشور به‌عنوان یک ضرورت مطرح است زیرا در سایه سازگاری اسلام و برابری حقوق زن و عزم برای رفع تبعیض‌های جنسیتی از منظر دین، اصلی‌ترین خواست‌های زنان یعنی مباحث دموکراسی و آزادی و حقوق بشر را در قرائت رحمانی و عادلانه از دین مطرح خواهد کرد و وارد متن واقعی زندگی مردم خواهد کرد. در این گفتمان خانواده کانون عشق و مظهر مسئولیت و وظیفه زن و مرد است. براساس این گفتمان، قوانین فقهی قابل‌تجدیدنظر در راستای عدالت جنسیتی است. 

روزنامه شرق