تاریخ نهضت های فکری ایرانیان / دکترعباس کی منش

1394/3/9 ۱۰:۱۵

نگاهی گذرا بریکی از تازه ترین تألیفات استاد عبدالرفیع حقیقت مطالعه کتاب مورد بحث ـ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان-نگارنده را برآن داشت تا در معرفی آن کوششی هرچند ناچیز درمیان آورد.

 نگاهی گذرا بریکی از تازه ترین تألیفات استاد عبدالرفیع حقیقت

مطالعه کتاب مورد بحث ـ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان-نگارنده را برآن داشت تا در معرفی آن کوششی هرچند ناچیز درمیان آورد.

نهضت‌های فکری و جنبش‌های سّری ایرانیان با اقوام مختلف جهان اعم از یونانیان ،رومیان، تازیان، ترکان، مغولان، عثمانیان و سایر اقوام وملل؛ نه تنها یکی از مهمترین، دلکش ترین و عبرت انگیزترین، بلکه پیچیده ترین فصول تاریخ اجتماعی ایران را در بر می گیرد.

این فصل مهم از تاریخ علوم گوناگون را مؤلف این کتاب با کوششی درخور تأمل و با دقت ووسواس خاص در بیش از چهارهزار و پانصد صفحه در چهار مجلد که جلد چهارم آن دردوبخش است طراحی نموده و در قلم آورده است و از این نهضت ها تا آنجا که فرصت و اطلاعات و منابع و مآخذ اجازه می داده ، درکارگاه پژوهش در مطالعه گرفته است.

مباحث عمدة کتاب در جلد اول شامل مباحثی در سرنوشت سیاسی ایرانیان از دوره هخامنشی، سلوکیان و تاسیس دولت مقتدر اشکانی و ظـهور دولت ساسانی است. همچنین مؤلف، آیین ها و عقاید ایرانیان را در یک بررسی کوتاه در چشم انداز مطالعه خوانندگان گرامی مورد بحث ونظر قرار داده است.

دراین میان نگاهی کوتاه به پیامبر باستانی ایران- زردشت- وآموزه‌ها و تعالیم انسان ساز قانون گذار دنیای قدیم داشته و در مقایسة افکار زرتشت با افکار سقراط و افلاطون، پیوندی معنوی برقرار نموده است.

آیین مهر پرستی، دین مانی و مقررات آیین مزدک و اصول عقاید آنان را خاطر‌نشان خوانندة تالیف خود کرده و نتایج به دست آمده از نهضت های فکری ایرانیان را در ادوار باستان فرا یاد پژوهندگان آورده و دوره اعتلای فکری ایرانیان رادر ادبیات، حکمت، فلسفه، منطق، ریاضیات، نجوم، طب و طبیعیات بازشناسانده است.

در پایان جلد اول تالیف خود، مقایسه‌ای میان تفکر حکیم ابوالقاسم فردوسی و شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی انگیخته و نتیجه می گیرد که این هر دو در بیداری حس ملیّت ایرانیان و روشن داشتن جلال و اصالت فرهنگ ایرانی کوشیده اند (ج ۱، ص ۹۸۰)

ظهور دین مبین اسلام وچگونگی ورود و نفوذ آن را در ایران به بحث کشیده و کوشش علمای بلند مرتبة ایران را در روایی دین اسلام در سراسر ایران نظــر انداخــته ودرایــن میــان نخستین نهضت‌های مقاومت ملی ایرانیان را که مرهون کوشش‌ها وکشش های اندیشمندان ایرانی بوده، در حوزه بحث ونظر قرار داده ونتایج حاصل از آن کوشش ها را در تاریخ نهضت های فکری ایرانیان در مطالعه آورده است.

نویسنده در این مقوله، از ظهور مذهب تشیع به عنوان ضامن اساسی این نهضت‌ها سخن رانده ونکات دقیق و ظریف از این نهضت ها را در میان آورده و نیز از خوارج و شهادت حضرت علی(ع) و حکومت امویان وقیام ایرانیان بعد از واقعة جانسوز کربلا و قیام مختار و همکاری و همفکری ایرانیان با او و ویژگیهای شورش مختار ودیگر قیام ها بحث های خواندنی بر انگیخته است.

مؤلف در پیدایش فرقه شعوبیه می‌نویسد که «پس از استیلای تازیان برایران، شؤون ملّی ایرانیان برباد رفت». با این همه، ایرانیان به نویدآسمانی اسلام که حکومت را برمبنای حریّت و آزادی و سلم و صلح و برادری و برابری میان ملل مختلف اساس نهاده بود احساس خشنودی داشتند و درحقیقت مایة سکون و آرامش وتسلی خاطر ایرانیان این بود که جان و مال و جاه و جلال خود را در راه تــحکیم قانون مستحکمی ارزانی نموده‌اند که خواه ناخواه مبنای آیین حق را به عنوان خونبهای قربانیان قادسیه ونهاوند پیش رو درمشاهده آورده‌اند .

بدین جهت نهضت های ایرانیان در عهد اموی به اشکال گوناگون در لباس نهضت های ادبی، علمی، سیاسی، اجتماعی، مذهبی، هنری و غیر آن تجلی نموده ودر هر دوره رنگی تازه به خود می‌گرفته است.

در همة این نهضت ها برانداختن حکومت سیادت طلب بنی امیه جالب نظر ایرانیان بوده است. آن مهم، سرانجام نهضت شعوبیه را در اواخر قرن اول هجری و یا اوایل قرن دوم وارد میدان سیاست و اجتماع ایران کرده است و این نهضت تا پایان قرن چهارم و شاید سالی چند پس از آن سخت مشغول تبلیغ افکار و عقاید خود بوده است.

مؤلف، غرور و سرمستی بنی امیه را موجب پیدایش این فرقة سیاسی و اجتماعی و سایر فرقه‌ها قلمداد کرده است. خلاصه آنکه ظهور همة فرقه های مذهبی اعم از شیعه و اهل تسنّن و سایر فرق مانند پیدا آمدن سازمان سری اخوان‌الصفا را نتیجة احکام جابرانة حکومت نژادپرست بنی امیه دانسته است.

مولف، نهضت تصوف و فتوت را نیز بازتاب حکومت متعصبانه عربی عنوان می کند. نهضت‌های هنری مانند رواج موسیقی را در میان مسلمانان و هنر معماری و تاثیر آن را در پیدایش معماری اسلامی و فلسفه مشاّء و پیدایش حکمت ایرانی وتصوّف اسلامی را دست آورد، حــکومت ملی ایرانیان مثلا سامانیان می‌داند. و نیز تفکر علمای اسلام چون شیخ کلینی (م۳۲۹ هـ)، شیخ طوسی (م۴۶۰ ه)، فلاسفه ایرانی چون شیخ مقتول شهاب‌الدین سهروردی وعرفا و صوفیان بزرگ چون بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، علی هجویری، ابوالقاسم قشیری، عبدالقادرگیلانی و سایر بزرگان ایران را دستاوردی دیگر در همین عرصه عنوان کرده و همچنین نتیجة حکومت عربی صرف بنی امیه و شاید حکومت تعدیل یافتة عباسیان درقلم آورده است.

او همچنین نهضت های ادبی ایرانیان وجنبش قرمطیان و تشکیلات سازمان مخفی با طنیان وقیام مسلحانه فرق مختلف را ناشی از تعصبات بنی امیه و عباسیان ذکر می کند. و نیز نهضت های علمی و فلسفی و پیدایش دانشمندان وفلاسفة بزرگ اسلامی را رویکردی دیگر از حکومت ستمگرانه عربی می داند.

مباحث جلد دوم ازکتاب نهضت‌های فکری ایرانیان را از آغاز قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری در پیش چشم خوانندة اثر خودگشوده است، دورنمای بستر فکری و سیاسی ایرانیان را در آغاز قرن هفتم هجری و برکنار ماندن نسبی جنوب ایران را از دستبرد حملة مغول پیش رو آورده، و تاثیر حکومت های محلی وناحیه ای ایرانی را در جنبش های فکری ایرانیان در مطالعه می گیرد.

بسیاری از شعرای نامدار زبان فارسی قرن هفتم ، هشتم و نهم از جمله مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی و شیخ غزل فارسی – سعدی-، خواجوی کرمانی، لسان الغیب شیراز – حافظ – ابن‌یمین فریومدی، اوحدالدین مراغه ای، و نیز برخی از شعرای این سه قرن را به زبانی رسا معرفی نموده است.

همچنین گروهی از نویسندگان قرن هفتم، هشتم و نهم از جمله خواجه‌نصیرالدین طوسی، عطاملک جوینی، سعد الدین وراوینی، حمدالله مستوفی، احمد افلاکی، شهاب الدین عبدالله- وصاف الحضره، علاء‌الدوله سمنانی، امیر سیدعلی همدانی، سیدمحمد گیسودراز، امیر علیشیرنوایی، نورالدین عبدالرحمن جامی، حافظ ابرو، شرف‌الدین علی یزدی ، حسین واعظ کاشفی- کمال الدین حسین خوارزمی- جلال‌الدین محمد دوانی، غیاث الدین جمشید کاشانی، نظام الدین عبدالقادر لاهیجی و بسیاری دیگر را در ترازوی بحث و نظر برسنجیده است.

نگارندة این سطور از هر دوره، تنها به ذکر نام چند تن مبادرت ورزیده است و ویژگیهای ادبیات قرون سه‌گانه را تا آن جا که فرصت داشته در نگارش آورده است.جنبش های دینی ایرانیان از آغاز قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجری مانندجنبش‌های شیعیان و جنبش های ملی ودینی سربداران و ارتباط سربداران با مراکز مهم تشیع و جنبش های سادات مرعشی در مازندران و جنبش سادات شیخی کیایی در گیلان و جنبش روستائیان هزار جریب و جنبش حروفیان، جنبش نقطویان یا پسیخانیان در گیلان، جنبش مشعشعیان، جنبش نوربخشیان همه و همه اینها را نهضت هایی انگاشته است که باب آن را ایرانیان در تاریخ گشوده‌اند. (جد ۲ ، ص، ۱۲۵۷-۱۳۲۶ )

مؤلف برای نشان دادن مباحث این نهضت‌ها بحثی درخورتأمل از پیشوایان شیعه و علمای مذهبی و فضلا و دانشمندان اسلامی ایران دراین قرون برانگیخته وخدمات برجستة آنان را در قلم آورده است.

از جمله به خدمات علمی خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلّی، نصیرالدین کاشانی، فخرالمحققین و شهید اول توجه نشان داده است.

و نیز به معرفی کارهای ارزنده مفسران شیعه مانند تفسیر رشیدی و اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن تفسیر کبیر قشیری پرداخته، و به سایر تفاسیر که جای تصحیح انتقادی بسیاری از این کتب که خاک خوردکتابخانه‌ها است در دانشگاه ها خالی مانده، گوشه چشمی داشته است.

به طور کلی مولف مباحثی را مانند تاسیس حکومت های ایرانی وسرنوشت سیاسی ایران درمسیر تاریخ، دورة اعتلای فکری و سیاسی ایرانیان، دوره انحطاط و سقوط حکومت ملی ایران، آیین تازیان قبل از ظهور دین مبین اسلام و ظهور پیغمبر اکرم (ص) وویژگیهای دین حنیف، مقدمات فتح ایران به وسیله تازیان، علل پیدایش مذهب شــیعـه وسایر مذاهب اسلامی از جمله اهل تسنن و غــیره و فــرقه شعـوبیه، اخوان الصفا و سایر فرقه ها، تاثیر تفکر ایرانی در شکل گیری تمدن اسلامی، نهضت های دینی، جنبش های فکری و سیاسی، نهضت‌های دیوانی، نهضت های ادبی، نهضت‌های علمی و فلسفی ایرانیان، نهضت تصوف و نهضت ترجمة کتب پهلوی به زبان عربی و سایر نهضت‌ها را که در جلد اول کتاب طراحی نموده هیچگاه از دست ننهاده است.

ودر مجلدات چهارگانة تالیف خود تا دوره قاجاریه‌(ادیب الممالک فراهانی) برآن بوده است که این شیوه را مرعی دارد و آثار علما و فضلا و دانشمندان ایرانی را در علوم مختلف اعم ازطب، طبیعیات، نجوم، ریاضی، موسیقی، ادبیات، تصوف، عرفان، فلسفه، دین، حکمت اشراق و نظایر این مباحث را آنگونه که تشخیص می داده در نگارش آرد.

از آنجا که از سخن، سخن شکافد و از معنی، معنی تراود این اثر در خور اعتنا می تواند راهگشای کار تحقیق دانشجویان در رشته های مورد بحث در این مقاله باشد و زیر نظر و اشراف عالمانة استادان مجرّب مورد بهره برداری قرار گیرد.

تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان از آثار مشهور و قابل استناد و مآخذ عصر حاضر است که طی مدت ۲۵ سال مستمر توسط دکتر عبدالرفیع حقیقت «رفیع»، محقق و مورخ و شاعر نامدار معاصر، دربارة فرهنگ والای ایرانی از کهن‌ترین زمان تاریخی تا عصر حاضر تألیف شده و پس از ۲۵ سال انتظار چاپ دوم آن در پنج مجلد به قطع وزیری در ۵۰۰۰ صفحه توسط نشر پیکان طبع و منتشر شده است.

این کتاب، جامع‌ترین تألیف فرهنگی است که شامل شرح احوال و آثار و افکار کامل شاعران و نویسندگان، عارفان، سیاستمداران، وزیران، روحانیان و آثار مربوط به آنان و آیین‌های مذهبی مختلف است که به طور گسترده معرفی شده و همواره مورد استناد محققان و استادان دانشگاه قرار گرفته است.

روزنامه اطلاعات